Հովհաննես Պլուզ Երզնկացի

[Мукик]

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՊԼՈՒԶ ԵՐԶՆԿԱՑԻ
(~1230—1293)

Ծնվել է մոտավորապես 1230 թ., Եկեղյաց գավառում, հավանաբար Երզնկա քաղաքում: Սերում է իշխանական տնից: ՈՒսումնառության վաղ տարիներն անց է կացրել Երզնկայի դպրանոցներում, հատկապես Ս. Մինասի վանքում: Այնուհետև աշակերտել է Վարդան վարդապետ Արևելցուն: 1268 թ. հասել է վարդապետական աստիճանի: Եղել է ուսուցիչ և շրջիկ քարոզիչ ինչպես բուն Հայաստանի տարբեր կողմերում, այնպես էլ Կիլիկիայում: Այցելել է Երուսաղեմ: Շփում ունենալով հայության տարբեր հատվածների հետ՝ նա հետամուտ է եղել հայ եկեղեցու դերի ամրապնդմանը, ժողովրդի ազգային ոգու բարձրացմանը: Նրա նախաձեռնությամբ Երզնկայում 1280 թ. ստեղծվել է աշխարհիկ "Եղբարց միություն", որը միավորել է քաղաքի տարբեր շերտերի, մասնավորապես առևտրականների ու արհեստավորների ներկայացուցիչներին՝ նպատակ ունենալով կազմակերպել տեղի հայության կյանքը, օժանդակել կարիքի մեջ գտնվողներին, վտանգի դեպքում պատրաստ լինել դիմադրելու արտաքին թշնամուն: Երզնկացին եղել է եղբայրության հոգևոր առաջնորդը և գրել նրա "Սահման և կանոնքը": 1284 թ. գիտնական-վարդապետը Թիֆլիսում հայոց կաթուղիկե եկեղեցում տիեզերագիտական ճառ է արտասանում ՈՒմեկ իշխանի որդի Վախտանգի և Դոփյան Հովհան եպիսկոպոսի խնդրանքով: Մինչ այդ Երզնկացին կիլիկյան ապլոցի իշխանի պատվերով գրել էր "Յաղագս երկնային զարդուց" մեծածավալ քերթվածը: Կյանքի վերջին տարիներին Երզնկացին ապրել և ստեղծագործել է Կիլիկիայում, Ակների վանքում, ուր և վախճանվել է 1293 թ.: Թաղվել է Երզնկայի Ս. Նշան եկեղեցում:

Բազմաբովանդակ է Երզնկացու մատենագրական վաստակը: Նա գրել է ճառեր, կանոնական և մեկնողական գրվածքներ, խրատականներ ու թղթեր, տարբեր ժանրի չափածո ստեղծագործություններ: Նրա ժառանգության միայն մի մասն է հրատարակված: Բանաստեղծի չափածոն աչքի է ընկնում խոհական-իմաստասիրական խորքով, խրատական ուղղվածությամբ, արտահայտության պարզությամբ:

[Мукик]

ՇԱՐԱԿԱՆՆԵՐ
***
Լեզուն է գործիք բանի 'ւ արդարոյն զերդ խալաս ոսկի,
զՄարդոյն է մէկ փերթ արել և օձին է երկու ճըղի,
Էնց մարդն որ երկու խօսի` զմէկըն քաղցր ու մէկըն լեղի,
Եղբայր է օձին եղել ու զնորա անէծքն ընդունի:

Язык для речи служит нам, речь праведных - что злата звон.
Бог людям дал один язык, язык у змия - раздвоен.
И у кого два языка, один колюч, другой - червлен,
Становится сродни змее и всеми ненавидим он.
***
Աշխարհս ի տոլապ նըման, որ ի վեր 'ւ ի վայր թավալի,
Վերինն այլ ի վայր դառնայ, և վարինն ի վեր ոլորի,
Մըտիկ դու հիւսանն արա, որ թապութ 'ւ օրոցք շինէ նա,
Մէկըն գայ և մէկն երթայ, նա իւր բան պակաս չի մընայ:

Наш мир подобен колесу: то вверх, то вниз влечет судьба;
Верх падает, и вновь ему взнестись настанет череда.
Так плотник мастерит равно и колыбели и гроба:
Приходит сей, уходит тот, а он работает всегда.
***
О безрассудный человек, проснись, опомнись же скорей!
Ты душу вольную отверг и, низкий раб своих страстей,
Пируешь за столом греха, смешав часы ночей и дней,
Глотаешь все, что б не нашел, жир набирая для червей.

***
Подобен морю мир: сухим остаться, переплыв,- нельзя.
Как выплыл мой челнок в простор, того и не заметил я.
Вот я почти у берегов, но страшно мне подводных скал,
Чтоб вдребезги мою ладью один удар не разломал.
Но Господу я помолюсь - да ветр попутный Он пошлет,
Осветит мглу и утлый челн в благую гавань приведет.
***
Я, все грехи свои собрав, оплакал зло прошедших лет.
Шел к небу караван, и я, сложив грехи пошел вослед.
Но ангел мой, представ, сказал: "Куда идешь ты, дай ответ!
В раю для тех, кто предстает с подобным грузом, - места нет!"
***
Двух соединили в одно,
Говорят - считай их друзьями,
И четыре чуждых естества -
Говорят - друг с другом их согласуй.
Когда душа тянет ввысь,
Тяжелое тело (земля) вниз прибегает.
Боюсь, если стану слушать тело (землю),
Трудно станет душе моей,
Но кто влетит ввысь душой,
Если обиталище ее так далеко?
Эти четыре (естества) как приноровить друг к другу?
Каждое тянет в свою сторону:
Сухой прах меня иссушает,
Влажная вода охлаждает,
Ветер меня колеблет,
Пламя огня распаляет.
Видел ли кто-нибудь вместе
Таких зложелателей - друзей!
(подстрочный перевод)
***
Умный перед невеждою, разумей, чему подобен:
Светильник пред слепым горит, а он не ведает об этом.
Кто умен, тот с морем схож: лей ушатами - все вместит,
На бурдюк дурак похож: лишний ковш - и уже трещит.
***
Увы! Мы часто смотрим
На людей, как на восходящее солнце.
Многие похожи на солнце,
Но рот раскроют - змея поползет.
Ученый муж подобен солнцу,
Слово его светом сияет,
Невежда же змее подобен,
Он человека всегда кусает.
***
Մէկ կայ, որ հազար աժէ, հազար կայ որ մէկ մի չաժէ,
Այն մէկն որ հազարն աժե, մօտ յանգէտին փող մի չաժէ:

Есть человек, что тысячи стоит,
Есть тысяча - одного не стоит,
Тот человек, что тысячи стоит,
Для невежды ничего не стоит.

***
Աւաղ զայն որ շատ դատել, մարդ չըկայ որ զէլմըն ճանչէ,
Հաշւէց թէ ջօհար ունի 'ւ առջև խոզին կու թափէ,
Խոզըն ջօհար ե՞րբ ճանչէ, զօրն ի բուն զաղբըն կու փորէ,
Կոխէ նա զքո ջօհարն, դընչովն այլ ըզքեզ խոցէ:
***
Ճամփորդ քեզ յայնժամ ասեմ, որ զճամփի հատըն գիտենաս,
Ծընել ես 'ւ յաշխարհս եկել, տուր խապար, թէ ուստի՞ կու գաս,
Եկել ես օտար յերկիր, մէկ ցուցու, թէ ի՞նչ կու կենաս,
Մեռնիս դու 'ւ ի հող մըտնիս, մէկ ասա, թէ ու՞ր կու գնաս:
***
Գանգատ եմ ու խոց եղբայրք, սիրտս ի վեր արիւն կու բերէ,
Ի մանկութենէ ի վեր զիս ուսման հոգսըն կու մաշէ,
Եկել եմ գերի անկել, ճար չը կայ որ մէկ մի թափէ,
Դատիմ զերթ զամէն մըշակ, նա մարդ կայ, որ դեռ կու խոցէ:

***
Չորս բան առ խրատ յինէն, որ զամէն աշխարհս քեզ արժէ,
զԱյլոց մեղք դու մի քըններ, զքոյն յերակ մըտօքդ անդիճէ,
զԱստուած մոտ ի քեզ դու տես ու զմահուն օրըն դու յիշէ.
ԶԽըրատս ի սրտիդ տընկէ, սա յամեն չարէ զքեզ պահէ:
***
Ձեր գալդ է բարի, եղբարք, որ ի այս տեղիքս էք եկել,
յԱշխարհս ենք տըրտում ամենքս ու խոցով մեր սիրտն է լըցել,
Ձեր խօսքդ մեզ դեղ եղաւ, ձեր տեսովդ ենք մենք խընդացել,
Հազար երնեկ այս աւուրս, որ մէկ տեղ ենք մենք ժողովել:
***
Երնեկ այն մարդոյն ասեմ, որ յաշխարհս ի սուգ կու կենայ,
զԻւր մեղքն ի յիշումն ածէ, զօրն ի բուն նա նըստի ու լայ,
Արցունքըն սապոն լինի, սևութիւնըն սպիտականայ,
Թէ չէ օր հարսնեցըն գայ, նա հանդերձ հարսին չունենայ:
***
զԱղն անհամ ո՞վ է տեսել, թէ լինի նա պիտանացու,
Ոչ աղբ ի պարտէզ ձգել, 'ւ ոչ է քար ինքըն շինելոյ,
Նոյնպէս որ բանի տընտես լուկ խայթոց ունի զինչ մեղու,
Պաշտօն յամենոց ուզէ, չասէ զանձն իւր մահկանացու:
***
Լաւ մարդ ես նորա ասեմ, որ բանայ զբերանըն համով,
Ընցգուն լեզուն գին չունի, թէ լընու տուն մի ջօհարով,
Ատուած երբ զաշխարհս արար, զհողն ու ջուրն ու զօդըն հրով,
Մըթղալ մ'աւելի չարար, այլ կըշռեց զամէնըն չափով:
***
Կաֆա մի ասել կամիմ, որ արժէ ջօհար մի բոլոր,
Մարմինդ է ի նաւ նըման, խելքըդ՝ ծով, թէ չունի ժըխոր,
զՄիտքդ նաւարար դու տես, որ բարձեր է գանձ շահաւոր
Թէ յեզր ի ծովուդ հանես, նա առնէ ըզքեզ փառաւոր:

[Мукик]

ОВАНЕС И АША
(Перевод Н. Гребнева)


Что такое со мной случилось,
Что за тьма надо мной сгустилась?
Был я сталью, сталь искрошилась.
Был скалой, скала обвалилась.


Грудь колыша, стан изгибая,
Шла красавица молодая.
Повстречала меня — обернулась,
Увидала меня, встрепенулась.


Я с субботы на воскресенье
Шел из верхнего храма в селенье,
Нес кадило с пахучим ладаном,
Ты меня ослепила негаданно.


Шел, шептал я псалом Давидов,
Задрожал я, тебя увидев.
Чуть заметно ты двинула бровью,
Я — осекся на полуслове.


Я увидел тебя — отвернулся,
Но ты бросила яблоко спелое.
Я рванулся к нему, нагнулся,
Поднял яблоко красно-белое


Я живу по Христову завету,
Мусульманин родитель твой
Что же значит яблоко это,
Наземь брошенное тобой?


Ты сказала мне: “Семя гяура,
Не смотри на меня так хмуро!
Ничего, что отец твой священник,
Мой отец — мулла и кади.
Все забудем мы во мгновенье,
Лишь прижмешь ты меня к груди”.


Молит господа мать Ованеса —
Пусть изгонят из сына беса.
Жжет она восковые свечи,
Шепчет в церкви такие речи:


“Пойте, дьяконы, “Бог, помилуй!” —
Может, сын опомнится милый.
Возгласите, отцы, “Аллилуйю” —
Жизнь спасите его молодую!
Он не знает божьего страха,
Повторяет лишь имя аллаха,
В прегрешеньях своих не кается.
“Нет спасенья мне!” — убивается!


Отступись, мой сыночек, сдайся,
Повинись, помолись, покайся!
Проповедник во храме божьем
Грех клянет твой, простить не может!”


— “Мать моя, я, твой сын и наследник,
Говорю, что неправ проповедник.
Если раз на Ашу он глянет —
Сам, как я, он безумным станет”.


— “Отступись, мой сыночек, сдайся,
Помолись, повинись, покайся!
Слышишь, мать твоя плачет, старуха,
Неужель твое сердце глухо?”


— “Мать моя, я твой раб до могилы,
Ты вскормила меня, взрастила,
Но не жди, чтоб я отступился,
От любви мой ум помутился!”


— “Отступись, мой сыночек, сдайся,
Помолись, повинись, покайся!
Для тебя, любимого сына,
Присмотрю я дочь армянина.
Отступись, мой сыночек, сдайся,
Помолись, повинись, покайся!
Для тебя невеста найдется,
Что над верой твоей не смеется!”


— “Примирись ты, о мать дорогая,
Не гневись ты, меня ругая.
Тонок стан у Аши невинной,
Звонок голос ее соловьиный”.


... А Аша пред отцом стояла,
Слезы горькие утирала.
Бил ее и корил кади:
С армянином, мол, не ходи!


... Ованес нашел ее вскоре.
“Ты, Аша, облегчи мое горе!
Я, стеная, в горах блуждаю,
Как свеча восковая таю”.


Говорит Аша:
“Все на свете
Я отдам, но чтоб быть с тобой.
Ты три раза вокруг мечети,
Взяв кольцо, обойди с муллой.
Примешь веру моих собратьев,
Станешь ханом в моих объятьях!”


— “Нет, Аша, хоть в твоей я власти,
Нам не будет с тобою счастья.
Я, исполнив твое пожеланье,
Обреку и тебя на страданье!
Лучше ты от своих законов
Отступись, Аша, а потом
Восемь выучи наших канонов
И псалмы в писаньи святом—
То, что, грешный, я сам позабыл
В час, когда тебя полюбил!”


— “Ростом малый, умом великий,
Будь моим, Ованес, владыкой.
Поведи меня, молодую,
В день пресветлый в церковь святую!
Я, твоей подчинившись вере,
Не разувшись, открою двери,
И священник во храме божьем
Пусть венец на меня возложит!”