Ованес Туманян. Hovhannes Tumanyan. Հովհաննես Թումանյան

[Амиго]

ԱԽԹԱՄԱՐ

Ծիծաղախիտ Վանա ծովի
Փոքրիկ գյուղից առափնյա,
Ծովն է մըտնում գաղտագողի
Ամեն գիշեր մի տըղա:

Ծովն է մըտնում առանց նավակ,
Բազուկներով առնացի
Ջուրը ճողփում, լող է տալի
Դեպի կըղզին դիմացի:

Խավար կըղզուց պարզ ու պայծառ
Մի լույս կանչում է նըրան,
Մի վառ փարոս նըրա համար,
Չըմոլորի իր ճամփան:

Սիրուն Թամարն ամեն գիշեր
Այնտեղ կըրակ է անում,
Եվ ըսպասում է անհամբեր
Այնտեղ` մոտիկ դարանում:

Ծըփում ծովն ալեծածան,
Ծըփում է սիրտը տըղի.
Գոռում է ծովն ահեղաձայն,
Նա կըռվում է կատաղի:

Եվ Թամարը սըրտատըրոփ
Արդեն լըսում է մոտիկ
Ջըրի ճողփյուն, ու ողջ մարմնով
Սիրուց այրվում է սաստիկ:

Լըռեց: Ծովի խավար ափին
Կանգնեց սեւ-սեւ մի ըստվեր...
Ահա եւ նա... իրար գըտան...
Կասկածավո՜ր լուռ գիշեր...

Միայն ալիքը Վանա ծովի
Մեղմ դիպչում են ափերին,
Հըրհըրելով հեռանում են
Շըշունջներով անմեկին:

Նըրանք ասես փըսփըսում են...
Ու աստղերը կամարից
Ակնարկելով բամբասում են
Լիրբ, անամոթ Թամարից...

Բամբասում են կուսի սըրտում...
Ժամ է արդեն... ու կըրկին
Մինն ալեկոծ ծովն է մըտնում,
Մյուսն աղոթում եզերքին...

«Ո՞վ է ջահել էն խիզախը,
Որ հենց հարբած իր սիրով,
Սըրտից հանած ահն ու վախը
Ծովն անցնում է գիշերով:

Ծովն անցնում է մյուս ափերից
Մեր Թամարին համբուրում...
Աղջի՞կ խըլի նա մեր ձեռի՜ց...
Ի՞նչի տեղ է մեզ դընում...»

Էսպես ասին վիրավորված
Կըղզու միջի ջահելներ
Ու Թամարի ձեռքով վառած
Լույսը հանգցրին մի գիշեր:

Մոլորվեցավ խավար ծովում
Լողորդ տըղան սիրահար,
Ու բերում է հողմը, բերո՜ւմ
Հառաչանքներն՝ «Ա՜խ, Թամա՜ր...»

Մոտ է ձայնը. խոլ խավարում,
Ժայռերի տակ սեպացած,
Ուր ամեհի ծովն է գոռում,
Մերթ կորչում է խլացած,
Ու մերթ լըսվում ուժասպառ.
«Ա՜խ, Թամա՜ր...»

Առավոտյան ծովը ծըփաց,
Ափը ձըգեց մի դիակ,
Նըրա շուրթին, պաղ, կարկամած,
Ասես մեռած ժամանակ
Սառել էին երկու բառ.
«Ա՜խ, Թամա՜ր...»

Այն օրվանից սըրա համար
Կըղզին կոչվեց Ախթամար:

[Амиго]

ՄԵՐ ՈՒԽՏԸ

Մենք ուխտ ունենք՝ միշտ դեպի լույս,
Ու գընում ենք մեր ճամփով,
Մըրրիկներով պատած անհույս,
Սև խավարով, մութ ամպով:

Մենք անցել ենք արյան ծովեր,
Սուր ենք տեսել ու կըրակ,
Մեր ճակատը դեմ ենք արել
Մըրրիկներին հակառակ:

Ու թեպետև պատառ-պատառ
Մեր դըրոշը սըրբազան,
Ու մենք չունենք տեղ ու դադար՝
Երկրից երկիր ցիրուցան:

Բայց գընում ենք մենք անվեհեր
Զարկերի տակ չար բախտի,
Մեր աչքերը միշտ դեպի վեր՝
Դեպի լույսը մեր ուխտի:

[Армине]

ԻՄ ՍԵՐԸ
Ես սիրել եմ վարդը տըժգույն
Սիրուց տանջված այտերի,
Մելամաղձոտ խաղաղություն
Զույգ սևորակ աչքերի։
Ես պահել եմ սրտիս խորքում
Մի լուռ գաղտնիք սիրային,
Եվ այն երբե՜ք, ոչ մի երգում
Հայտնելու չեմ աշխարհին։
Բայց և պահել անկարող եմ,
0՜, դրժվար է համբերել,
Չասել՝ ինչով բախտավոր եմ,
Չասել՝ ինչպե՜ս եմ սիրել։
1892

[Армине]

Խրճիթում
Մանուկները գոռում-գոչում,
Լալիս էին աղեկեզ.
-Նանի', նանի', հաց ենք ուզում,
Վե՜ր կա'ց նանի, հաց տուր մեզ:

Հիվանդ նանը տեղի տակին
Ծանր տընքաց տըխրալի.
-Մենք հաց չունենք, ես ձեզ մատաղ.
Ապին գնաց հաց բերի:

Չէ', խաբում ես, սուտլիկ նանի,
Դու ասացիր՝ քարափին
Երբոր զարկի շողքն արևի,
Հաց կբերի մեր ապին:

Արևն եկավ անց էլ կացավ.
Մենք սոված ենք դեր էսպես.
-Նանի', նանի', հաց ենք ուզում,
Վե՜ր կա'ց նանի, հաց տուր մեզ:

-Հաց չի գտել ձեր ապին դեռ.
Տուն չի գալիս սևերես.
Քիչ էլ կացեք, իմ բալիկներ,
Հիմի այնտեղ կերթամ ես....

Մի մեծ ապի կա երկնքում
Նա շատ ունի այնտեղ հաց
Նա ձեզ այնքան շատ է սիրու՜մ...
Նա չի թողնի ձեզ սոված...

Կերթամ այնտեղ, նրան կասեմ,
Որ սոված եք, իմ բալեք,
Ձեզ համար շա՜տ-շա՜տ հաց կուզեմ,
Որ դուք ուտեք, լաց չըլեք...

[Армине]

ԹՄԿԱԲԵՐԴԻ ԱՌՈՒՄԸ
Նախերգանք
Հե՛յ, պարոննե՛ր, ականջ արեք
Թափառական աշուղին,
Սիրո՛ւն տիկնայք, ջահե՛լ տըղերք,
Լա՛վ ուշ դըրեք իմ խաղին:
Մենք ամենքըս հյուր ենք կյանքում
Մեր ծնընդյան փուչ օրից,
Հերթով գալիս, անց ենք կենում
Էս անցավոր աշխարհից:
Անց են կենում սեր ու խընդում,
Գեղեցկություն, գանձ ու գահ,
Մահը մերն է, մենք մահինը,
Մարդու գործն է միշտ անմահ:
Գործն է անմահ, լա՛վ իմացեք,
Որ խոսվում է դարեդար,
Երնե՜կ նըրան, որ իր գործով
Կապրի անվերջ, անդադար:
Չարն էլ է միշտ ապրում անմեռ,
Անե՜ծք նըրա չար գործին,
Որդիդ լինի, թե հերն ու մեր,
Թե մուրազով սիրած կին:
Ես լավության խոսքն եմ ասում,
Որ ժըպտում է մեր սըրտին.
Ո՞վ չի սիրում, թեկուզ դուշման,
Լավ արարքը, լավ մարդին:
Է՜յ, լա՜վ կենաք, ակա՛նջ արեք,
Մի բան պատմեմ հիմի ձեզ,
Խոսքըս, տեսեք, ո՞ւր է գընում,
Քաջ որսկանի գյուլլի պես:
I.
Նադիր Շահը զորք հավաքեց,
Զորք հավաքեց անհամար,
Եկավ Թըմկա բերդը պատեց,
Ինչպես գիշերն էն խավար:
-Հե՜յ քաջ Թաթուլ, կանչեց Շահը,
Անմա՞հ էիր քեզ կարծում.
Ե՛կ, բերել եմ ես քո մահը,
Ի՞նչ ես թառել ամրոցում:
-Մի՛ պարծենա, գոռոզ Նադիր,
Պատասխանեց էն հըսկան.
Գըլխովը շա՜տ ամպեր կանցնեն,
Սարը միշտ կա անսասան:
Ասավ, կանչեց իր քաջերին,
Թուրը կապեց հավլունի,
Թըռավ, հեծավ նըժույգ իր ձին,
Դաշտը իջավ արյունի:
Իրան, Թուրան ողջ եկել են,
Թաթուլն անհաղթ, աննըկուն,
Զորք ու բաբան խորտակվել են
Նըրա բերդը միշտ կանգուն:
Ու միշտ ուրախ, հաղթանակով
Իր ամրոցն է դառնում նա.
Սպասում է էնտեղ կինը,
Ջահել կինը սևաչյա:
II.
Էն տեսակ կին,
Ես իմ հոգին,
Թե աշուղն էլ ունենար,
Առանց զենքի,
Առանց զորքի
Շահերի դեմ կըգնար:
Սիրո հընոց
Կրակ ու բոց`
Էնպես աչքեր թե ժըպտան,
Մարդու համար
Օրվա պես վառ
Գիշերները լույս կըտան:
Վարդի թերթեր –
Էնպես շուրթեր
Թե հաղթություն քեզ մաղթեն,
Էլ քեզ ո՛չ շահ,
Ո՛չ ահ ու մահ,
Ո՛չ զենք ու զորք կըհաղթեն:
III.
Ու կըռվի դաշտում Շահի առաջին
Արին մի անգամ գովքը սիրունի.
Նըրան` իր տեսքով, հասակով, ասին,
Չի հասնի չըքնաղ հուրին Իրանի:
Ծով են աչքերը Ջավախքի դըստեր,
Որ կորչում է մարդ նըրա հայացքում,
Ճակատը ճերմակ էն ձյունից է դեռ,
Որ բարձր Աբուլի գագաթն է ծածկում:
Նա է շունչ, հոգին իշխան Թափուլի,
Նըրա սիրովն է հարբած էն հըսկան,
Նըրա ժպիտն է քաջին ուժ տալի,
Որ դաշտն է իջնում առյուծի նըման:
Թե տիրես, մեծ Շահ, դու նըրա սըրտի,
Թաթուլն էլ անզոր կընկնի ոտիդ տակ,
Հանգիստ կըտիրես եւ Թըմուկ բերդին
Որ չես կարենում էսքան ժամանակ:
IV.
Էսպես է ասել հընուց էդ մասին
Ֆարսի բյուլբյուլը, անմահ Ֆիրդուսին
Ի՜նչը կըհաղթի կյանքում հերոսին,
Թե չըլինին
Կինն ու գինին:
Արևի նման ճակատը պայծառ,
Նայում է խըրոխտ, կանգնած ինչպես սար,
Ո՜վ կանի նըրան գետնին հավասար,
Թե չըլինին
Կինն ու գինին:
Պարում է ասես կըռիվ գընալիս,
Գետընքից վերև թըռչում ման գալիս.
Ո՜վ ցած կըբերի նըրան թըռչելիս,
Թե չըլինին
Կինն ու գինին:
Թեկուզ և արար աշխարհ գա վըրան,
Կերթա դեմ ու դեմ, տուր չի տալ իրան
Ռուստեմ Զալն էլ չի հաղթիլ նըրան,
Թե չըլինին
Կինն ու գինին:
V.
Ու ղըրկեց Շահը իր թովիչ երգչին.
Գընա տե՛ս, ասավ, Թըմկա տիրուհուն,
Երգի՛ իմ սերը նըրա առաջին,
Պատմի՛ իմ փառքը ու գանձը անհուն:
Խոստացի նըրան իմ ոսկի գահը,
Խոստացի նըրան ամե՜ն, ամեն բան,
Ինչ կարող է խոստանալ Շահը,
Երկրակալ Շահը իր սիրած կընկան:
Ու ահեղ կըռվով չի մտնիլ արքան,
Ղոնաղ է աշուղն իրեն սազի հետ.
Եվ ահա մի օր ծեր, թափառական
Մի աղքատ աշուղ մըտավ Թըմկաբերդ:
VI.
Գոռում են, դողում Թըմկա ձորերը,
Կանգնած է Թաթուլ Շահի հանդիման.
Զարկում են, զարկվում դուշման զորքերը,
Արյունը հոսում` էն Քըռի նըման:
Զարկում են, զարկվում դուշման զորքերը,
Արյունը հոսում` էն Քըռի նըման.
Երգում է աշուղն իր Շահի սերը,
Անհուն գանձերը ու փառքն անսահման...
Լըսում է մատաղ Թըմկա տիրուհին,
Եվ վըրդովում են իր միտքը թաքուն
Դավաճան գործի ամոթը խորին
Եվ արքայական փառքն ու մեծություն...
Լըսո՞ւմ ես դու, սիրուն տիկին,
Ա՛յ նազանի աննըման.
Նայի Շահի՜ն, իրեն զորքի՜ն,
Աշխարհքի տերն անսահման...
Մեզ պես տըկար մարդ է նա էլ`
Սիրուններին միշտ գերի.
Քու ճակատին թագ է վայել,
Լինիս շքե՜ղ թագուհի...
Լըսում է չքնաղ Թըմկա տիրուհին
Գիշեր ու ցերեկ, նորի՜ց ու նորից...
Ու դարձավ նա լո՜ւռ, դալո՜ւկ, մտախո՜հ,
Ու քունը փախավ սիրուն աչքերից...
VII.
Դարձավ իր կըռվից իշխան Թաթուլը,
Դարձավ հաղթական իրեն զորքի հետ,
Սըրբեց, պատյանը դըրավ կեռ թուրը,
Ցնծության ձայնից դողաց Թըմկաբերդ:
Խընջույք է սարքել Թըմկա տիրուհին,
Ցերեկ է արել խավար գիշերը.
Հեղեղի նըման հոսում է գինին,
Ու քեֆ է անում Ջավախքի տերը:
Պըտույտ է գալիս չըքնաղ տիրուհին,
Անցնում է, հըսկում սեղաններն ամեն,
Հորդորում, խընդրում, որ ուրախ լինին,
Որ լիքն ու առատ բաժակներ քամեն:
-Հապա լըցրե՜ք, իմ քաջ հյուրեր,
Բաժակներըդ լիուլի,
Խըմենք – աստված կըտրուկ անի
Թուրը իմ քաջ Թաթուլի:
-Է՜յ, տեր աստված կըտրուկ անի
Թուրը մեր քաջ իշխանի,
Նըրա շուքը միշտ հանապազ
Մեր գըլխիցը անպակաս:
Ու թընդում է Թըմուկ բերդը
Էն աղմուկից խընդության,
Որոտում են տաղն ու երգը
Գոռ ձայներով հաղթական:
-Էն մըթին ամպից արծի՞վն է իջնում,
Սարի արծիվը շեշտակի թափով:
-Էն Թըմկա բերդից Թաթուլն է իջնում,
Թըշնամու հոգին լըցնում սարսափով:
-Էն Թըմկա ձորում սև ա՞մպն է գոռում,
Էն շա՞նթն է ճայթում էնպես ահարկու:
-Էն Թըմկա ձորում Թաթուլն է կըռվում,
Էն թուրն է շաչում էնպես ահարկու:
Ի՜նչ սարի արծիվ կըհասնի քաջին,
Ի՜նչ Շահ կըկանգնի նըրա առաջին:
Ու չի դադարում երգի հետ վարար
Կախեթի գինին խելագար հոսել:
Խըմում են տիկնոջ թանկ կյանքի համար,
Որ էն ժայռերին ծաղիկ է բուսել:
Խըմում են կըռվող քաջերի փառքին,
Որ կըռվի դաշտում կյանք չեն խընայում,
Եվ ընկածների սուրբ հիշատակին,
Որ երկընքից են այժմ իրենց նայում...
Պըտույտ է գալի ծաղիկ տիրուհին,
Անցնում է, հըսկում սեղաններն ամեն,
Հորդորում, խընդրում, որ ուրախ լինին,
Որ լիքն ու առատ բաժակներ քամեն:
-Օ՜ֆ, տիրուհի, աստված վկա,
Էլ չենք կարող մենք խըմել.
Էլ ուժ չըկա, էլ տեղ չըկա,
Շատ ենք խըմել ու հոգնել...
Ու հանգչում է Թըմուկ բերդը
Պապանձվում է ու մարում,
Հարբած, հոգնած տերն ու զորքը
Մըրափում են խավարում:
VIII.
Լուռ ու խավարչտին կամարների տակ,
Հոգնած ու քընած բազմության վըրով
Թըռչում են, թըռչո՛ւմ, սև՜, չարագուշակ
Երազներն ահեղ, անվերջ խըմբերով:
Երազ է տեսնում Թաթուլ իշխանը,
Որ վիշապ օձը եկել է ահա,
Եկել, փաթաթվել, իր բերդը պատել,
Գըլուխը դըրել ետ պոչի վրա:
Ու բարձրացնում է հըրեշն ահռելի,
Իրեն գըլուխը բարձրացնում է վեր,
Բարձրացնում մինչև բարձունքը բերդի,
Մինչև Թաթուլի պալատն ու տըներ:
Պառկած է իբրև Թաթուլ իշխանը
Նազելի կընոջ գըլուխն իր կըրծքին,
Ու իբր ասում է` վե՛ր կաց, իմ հրեշտակ,
Թո՛ղ, որ սպանեմ ես էդ հըրեշին:
Էսպես է ասում Թաթուլ իշխանը,
Ու զարհուրանքով տեսնում է հանկարծ,
Իրեն սիրելի կընոջ գըլխի տեղ
Օձի գըլուխն է կըրծքին ծանրացած...
IX.
Է՛յ, հըսկեցե՜ք, ի՞նչ եք քընում
Քաջ զինվորներ Թաթուլի.
Ո՞վ է, տեսեք, տանջվում մըթնում,
Քուն չի աչքին մոտ գալի:
Չըլինի՞ թե հաղթահարված,
Ճարը հատած թըշնամին
Դավ է դընում մութն ու մեռած
Կես գիշերվա էս ժամին:
Վե՜ր կացեք, վե՜ր, ամբողջ գիշեր
Մարդ է գընում ու գալի.
Հե՜յ, զարթնեցե՜ք, առյուծ քաջեր,
Պահապաններ Թաթուլի:
Վե՜ր կացեք, վե՜ր, հարբեցրել է
Իր հաղթական հյուրերին,
Բաց է անում դուռն ու դարպաս
Ձեր դավաճան տիրուհին:
Դա՜վ... դա՜վ… ելե՜ք... կոչնա՜կ… պահնա՜կ...
Զենք առեք շո՜ւտ… ձի հեծե՜ք, ձի՜…
Ճըռընչում են, դըղըրդում են
Դարպասները երկաթի…
X.
Բաց արավ ցերեկն իր աչքը պայծառ
Աշխարհքի վըրա, Ջավախքի վըրա,
Ավերակ բերդին, սեւ ամպի նըման,
Ծուխն ու թըշնամին չոքել են ահա:
Հաղթության փառքով ու գինով հարբած
Քընած են բերդի և՛ զորքերն, և՛ տեր,
Ու հավիտյան էլ մընացին քնած,
Դավին անտեղյակ, ցավին անտարբեր:
Նըստած է Շահը, նըրա առաջին
Ահա իրիկվան քեֆի սեղանը.
Նայում է Շահը անտեր գահույքին,
Մտքովն անցնում է աշխարհքի բանը:
Աշխարհում հաստատ չըկա ոչ մի բան,
Ու մի՛ հավատալ երբեք ոչ մեկին.
Ոչ բախտի, փառքի, ոչ մեծ հաղթության,
Ոչ սիրած կնկա տըված բաժակին…
Ու լի դառնությամբ հարցընում է նա
Դալուկ, մարմարիոն Թըմկա տիրուհուն.
-Պատասխան տո՛ւր ինձ, մատնիչ սեւաչյա,
Մի՞թե Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն...
-Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել.
Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա.
Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,
Չէր եղել կյանքում երբեք խաբեբա…
Էսպես տիկինը տըվավ պատասխան.
Անհուն ցասումից մըռընչաց Շահը.
-Հե՜յ, դահի՜ճ,- գոռաց գազանի նըման.
Դահիճը իսկույն մտավ սրահը:
XI.
Դահիճն եկավ ոտից գըլուխ
Կարմիր հագած ու արյուն,
Ու դուրս տարան իր պալատից
Թըմկա չըքնաղ տիրուհուն:
Տարան անտառ էն ժեռ քարից,
Որ կանգնած է մինչ էսօր,
Էն ահավոր քարի ծերից
Գըլորեցին դեպի ձոր:
Գել ու աղվես եկան հանդից
Ագահ սիրտը լափեցին,
Ցին ու ագռավ իջան ամպից,
Սեւ աչքերը հանեցին:
Անցավ անտես ու աննըման
Էն սիրունը աշխարհից,
Ինչպես ծաղիկն անցած գարնան,
Որ չի ծաղկիլ էլ նորից:
Անցավ զալում են մեծ արքան
Իրեն փառքով ու զորքով,
Անցավ Թաթուլն էն հաղթական
Ու իր քաջերն էն կարգով:
Ու նըրանից մենակ անմեռ
Էս զրույցը հասավ մեզ,
Որ մեզանից հետո էլ դեռ
Պետք է խոսվի միշտ էսպես:
XII.
Հե՛յ, պարոննե՛ր, ականջ արեք
Թափառական աշուղին,
Սիրո՛ւն տիկնայք, ջահե՛լ տըղերք,
Լա՛վ ուշ դըրեք իմ խաղին:
Ամենքս էսպես հյուր ենք կյանքում
Մեր ծնընդյան փուչ օրից,
Հերթով գալիս, անց ենք կենում
Էս անցավոր աշխարհից:
Անց ենք կենում... միայն անմահ
Գործն է խոսվում լավ ու վատ.
Ա՛խ, երանի` ո՛վ մարդ կըգա
Ու մարդ կերթա անարատ:
1902 թ.

[Мукик]

ЦАРЬ ЧАХЧАХ

Было ли, не было - жил один бедный мельник.

Носил он рваный тулуп, запылённую мукой папаху и жил на берегу реки, в своей старой мельнице. И была у него только завалявшаяся в золе лепёшка да кусок сыру.

Пошёл однажды этот мельник на мельницу открыть воду, возвращается, видит - нет сыра.

В другой раз пошёл он закрыть воду, возвращается, видит - пропала лепёшка. Кто же это украл? Думает он, думает и на пороге мельницы ставит капкан. Утром встаёт, видит - попала в капкан лиса.

- Ага, проклятая воровка, это ты съела сыр и лепёшку, да? Погоди, я тебе сейчас покажу, как воровать сыр! - говорит мельник, берёт лом и хочет убить лису.

Лисица просит-умоляет:

- Не убивай меня! Ну что такое кусок сыру? А из-за него ты хочешь убить меня! Отпусти лучше, я тебе много добра сделаю.

Послушался мельник и отпустил лису. Лиса бежит к мусорной яме царя той страны, роется там, роется и находит золотой. Бежит к царю:

- Да продлится жизнь твоя, о царь! Дай мне меру. У царя Чахчаха есть немного золота, смерим - принесём обратно.

- Кто этот Чахчах? - спрашивает в удивлении царь.

- Ты его не знаешь, Чахчах - очень богатый царь, а я его везирь. Дай меру, отмерим золото - принесём обратно, тогда и узнаешь.

Берёт лиса меру, уносит, суёт в щель золотой, что нашла в мусорной яме, и вечером приносит меру обратно.

- Уф, - говорит, - мерили, мерили, насилу отмерили.

"Неужели правда, что они этой мерой золото мерили?" - думает царь.

Встряхивает меру - со звоном выпадает оттуда золотой.

На следующий день лиса снова приходит царю:

- У царя Чахчаха есть немного драгоценных камней и жемчуга. Дайте вашу меру - отмерим принесём обратно.

Берёт она меру и уносит. Находит одну жемчужинку, суёт её в щель и вечером снова приносит меру обратно.

- Ох, - говорит, - уморились, пока намерили!

Царь встряхивает меру, выпадает жемчужинка.

Удивляется царь: должно быть, очень богат этот Чахчах - золото, драгоценности и жемчуг мерой мерит.

Проходит несколько дней. И вот является как-то лиса к царю свахой.

- Царь Чахчах, - говорит, - задумал жениться и хочет взять в жёны твою дочь.

Царь радуется, не может нарадоваться.

- Ну, идите, - говорит, - торопитесь, готовьтесь к свадьбе!

В царском дворце бегают, суетятся, готовятся к свадьбе, а лиса бежит на мельницу. Прибегает, поздравляет мельника:

- Сосватала тебе царскую дочку! Готовься, поедем свадьбу справлять.

- Вай, пусть рухнет твой дом! Что это ты натворила? - перепугался мельник. - Мне ли жениться на царской дочке? Ни жилья у меня нет, ни одежды. Что мне теперь делать?

- Ты не бойся, положись во всём на меня, - успокаивает его лиса и бежит обратно к царю. Вбегает во дворец и поднимает шум:

- Царь Чахчах с большой свитой ехал венчаться. По дороге вражеские войска напали на него, всех его людей перебили, всё добро унесли. Сам он спасся, бежал. В ущелье мельница есть, там он и укрылся, а меня послал обо всём рассказать вам и одежду принести ему, чтобы он мог приехать, обвенчаться, а потом уж он отомстит врагу.

Царь тут же приказывает принести всё, что нужно, отдаёт лисе, посылает с ней множество всадников, чтобы со всеми почестями доставили будущего зятя во дворец.

Торжественно подъезжают всадники к мельнице и останавливаются около неё. Снимают с мельника тулуп, одевают в царские одежды, сажают на лихого коня. В окружении знатных людей, со всадниками впереди и позади, торжественно привозят его в царский дворец. А мельник никогда в жизни не видел царских палат. Смутился, разинул рот, то озирается по сторонам, то рассматривает свою одежду в испуге и удивлении.

- Сестрица-лиса, что это он всё оглядывается по сторонам? - спрашивает царь. - Будто и дома никогда не видел, и одежды никогда не носил!

- Нет, не в том дело, - отвечает лиса. - Всё это он рассматривает да сравнивает со своим богатством. "Куда тебе, царю, до меня!" - думает.

Садятся за стол. Подают разные блюда. Мельник не знает, за что взяться и как есть.

- Почему он не ест, сестрица-лиса? - снова спрашивает царь.

- Всё думает о том, как его ограбили. Ты и представить себе не можешь, о государь, сколько добра унесли! А позор-то какой! До еды ли ему теперь? - отвечает лиса и вздыхает.

- Ничего, не горюй, дорогой зять, на свете всякое бывает, - утешает царь. - Сейчас свадьба. Давай веселиться, пировать.

И пируют, едят, пьют, играют, танцуют. Семь дней, семь ночей справляют свадьбу. А лиса становится кумой.

После свадьбы царь даёт своей дочке богатое приданое и торжественно провожает её вместе с царём Чахчахом.

- Погодите, я отправлюсь вперёд, всё приготовлю, а вы поезжайте следом за мной, - говорит кума-лиса и пускается бегом.

Бежит, видит - в поле пасётся большое стадо.

- Чьё это стадо?

Говорят:

- Шах-Мара.

- Ой, не вздумайте ещё кому-нибудь назвать имя Шах-Мара! Царь на него сердит - идёт вслед за мной с большим войском. Кто помянет его имя, тому царь прикажет голову отрубить. Если спросят, чьё стадо, скажите - царя Чахчаха, а не то беда вам!

Бежит, видит - на склонах гор пасутся большие стада овец.

- Это чьи?

- Шах-Мара.

Лиса и этим пастухам сказала слово в слово то же самое.

Бежит, видит - обширные нивы, жнецы на них жнут.

- Чьи это нивы?

- Шах-Мара.

Жнецам наказывает она то же самое..

Бежит, видит - бескрайные луга.

- Чьи это?

- Шах-Мара.

Косарям говорит то же самое.

Прибегает к дворцу Шах-Мара.

- Шах-Мар, эй, Шах-Мар, - кричит лиса издали, - да будет цел твой дом! Сидишь себе и не ведаешь ни о чём. Царь разгневался, идёт с большим войском. Хочет тебя убить и разрушить твои владения, а всё, что у тебя есть, забрать себе. Когда-то я съела у тебя курочку и с тех пор добром тебя поминаю. Прибежала предупредить. Поторапливайся, спасай свою голову, пока не поздно!

- Что мне делать? Куда деваться? - спрашивает в ужасе Шах-Мар и видит - вдали и вправду пыль облаком поднялась - царь едет.

- Скорее садись на коня и скачи, да не оглядывайся. И не появляйся больше в этих краях!

Шах-Мар садится на своего лучшего коня и бежит из той страны.

А тем временем подъезжает свадебная процессия, с зурной, с барабанным боем, с песнями, со стрельбой, в сопровождении войска.

В золочёной карете едет царь Чахчах с женой. а впереди и позади - бесчисленные всадники.

Доехали до поля. Видят, пасётся большое стадо.

- Чьё это стадо? - спрашивают всадники.

- Царя Чахчаха, - отвечают пастухи

Едут дальше. Подъезжают к горам. Видят - стада белых овец пасутся на горных склонах.

- Чьи это? - спрашивают всадники.

- Царя Чахчаха, - отвечают пастухи.

Едут дальше. Подъезжают к обширным нивам:

- Чьи это нивы?

- Царя Чахчаха.

Доезжают до лугов:

- Чьи это?

- Царя Чахчаха.

Все в изумлении, и сам Чахчах от удивления слова вымолвить не может.

Так едут они за лисой и доезжают до дворца Шах-Мара. А кума-лиса там уже хозяйничает, распоряжается и принимает гостей.

Снова начинают пировать. И здесь пируют семь дней и семь ночей, а потом гости возвращаются по домам.

Царь Чахчах, его жена и кума-лиса остаются жить во дворце Шах-Мара.

А Шах-Мар так испугался царя, что и но сей день, говорят, спасается бегством.

[Мукик]

НЕПОБЕДИМЫЙ ПЕТУХ


Было ли, не было - жил один петух. Копался этот петух в мусоре и нашёл золотой. Взлетел он на крышу и закричал:

- Ку-ка-ре-ку, деньги нашёл!

Царь услышал, приказывает своим назирам-везирам пойти отнять, ему принести.

Назиры-везиры идут, отнимают, приносят царю.

Петух кричит:

- Ку-ка-ре-ку, царь мои богатства присвоил!

Царь отдаёт, золотой назирам-везирам и говорит:

- Унесите, отдайте обратно, не то этот негодяй опозорит меня на весь мир!

Назиры-везиры идут, отдают золотой петуху. Петух снова поднимается на крышу:

- Ку-ка-ре-ку, царь меня испугался!

Царь гневается и приказывает назирам-везирам:

- Идите, - говорит, - схватите этого негодяя, отрубите ему голову, сварите его, подайте мне. Я съем и избавлюсь от него!

Назиры-везиры идут, хватают петуха, несут, а он кричит:

- Ку-ка-ре-ку, царь меня в гости позвал!

Зарезали петуха, положили в котёл, хотят варить.

Петух не унимается:

- Ку-ка-ре-ку, царь меня в горячую баню послал!

Сварили петуха, принесли, поставили перед царём.

Петух кричит:

- С царём за одним столом сижу! Ку-ка-ре-ку!

Царь хватает петуха и глотает. Петух уже в глотке у царя, а всё кричит:

- По узкой улице прохожу! Ку-ка-ре-ку!

Царь видит, что петух и тут всё не унимается. Приказывает назирам-везирам обнажить сабли и стать наготове Если петух ещё раз закричит - рубить.

Назиры-везиры обнажили сабли, стали наготове: один по одну сторону, другой - по другую.

Добрался петух до царского желудка - опять кричит:

- На белом свете жил, в тёмное царство попал! Ку-ка-ре-ку!

- Рубите! - приказывает царь.

Назиры-везиры рубят и распарывают царю живот. Петух выскакивает, бежит, взлетает на крышу и кричит:

- Ку-ка-ре-ку!