Армянские сказки. Armenian tales. Հայ Ժողովրդական հեքիաթներ

[Speechless]

1. ԻՐԵՔ ԴԱՐԴԱՏԵՐ

Ժամանակով իրեք ջահել տղա գնում են աշխատանքի։ Գնում են հասնում մի ճամփաբաժանի։ Նրանք իրար խոսք են տալիս՝ ով որ առաջինը ետ դառնա, սպասի մեկելներին. ոնց որ իրար հետ դուրս են եկել գեղիցը, էնպես էլ իրար հետ ետ գան։

Անց ա կենում մի քանի տարի։ Էդ տղերքը ետ են գալիս իրենց նշանակած տեղը։ Ամեն մեկը սկսում ա պատմել իր գլխի եկածը։ Նրանցից մեկը ասում ա,— ես յոթ տարի Վանա թագավորի մոտ ձիապան էի։ Աստծու ամեն առավոտ թագավորն ինձ հարուր ոսկի էր տալիս ու հրամայում, որ տանեմ աղքատներին բաժանեմ։ Ես էլ էդ հրամանը հալալությունով կատարում էի։ Յոթ տարին որ թամամեց, թագավորը շատ փող տվեց ինձ ու ճամփու դրեց։
Ընկերները հարցնում են.

— Բա, դու, որ յոթ տարի թագավորի մոտ ձիապան կացար, ու նա քու ձեռով ամեն առավոտ փող էր բաժանում աղքատներին, օրից մի օր չհարցրի՞ր, թե թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ էդ բանը անում ես։

— Չէ,— ասաց տղեն,— որ սիրտս միամիտ էր, էլ չհարցրի։ Հիմի ես էլ ձեզ նման մտածմունքի մեջ ընկա։ Դուք գնացեք տուն, ես ետ դառնամ Վանա թագավորի մոտ, նրա դարդն իմանամ։

Գալիս ա, հասնում Վանա թագավորի պալատը, թագավորը հարցնում ա.

— Ւնչի՞ ետ եկար, այ տղա։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես յոթ տարի քու դռանը ձիապան էի, ու դու ամեն առավոտ իմ ձեռով փող էիր բաժանում աղքատներին։ Ոչ դու օրից մի օր ինձ հարցրիր, թե. «Այ տղա, փողերն ի՞նչ ես անում», ոչ էլ ես մի օր հարցրի, թե. «թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ դու էդ բանը անում ես»։ Հիմի թագավորն ապրած կենա, ես ետ եկա, որ ոտներդ ընկնեմ, աղաչանք-պաղատանք անեմ, քու դարդն ինձ ասես։

Թագավորը մի խոր հոգոց հանեց ու ասավ.

— Է, ախպեր, իմ դարդը զուլում դարդ ա, քեզ ասելու չի։ Ամա թե կարաս,

գնա Բաղդադ, էնտեղ մի հարուստ կույր վաճառական կա, թե նրա դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կպատմես, ես էլ իմ դարդը քեղ կպատմեմ։

Էս տղեն գնաց։ Յոթ օր քաշեց, յոթ ամիս, թե յոթ տարի, հասավ Բաղդադ։ Հարց ու փորձ անելով գտավ վաճառականին։ Սա մի ալևոր, կույր մարդ էր, միրուքը մինչև ծնկները։ Առոք-փառոք նստել էր իր հարուստ վաճառատան առաջ։ Հարցրեց, ասին. «Քաղաքի կեսի տներն ու խանութները նրանն ա»։

Էս տղեն մոտեցավ, բարով տվեց, բարով առավ, հարցրեց.

— Վաճառական աղա, քու դարդն ի՞նչ ա, որ ես իմանամ, գնամ Վանա թագավորին պատմեմ, որ նա էլ իր դարդն ինձ պատմի։

Վաճառականը մի ծանր ախ քաշեց ու ասավ.

— Է, որդի, իմ դարդը շատ մեծ դարդ ա, քեզ ասելու չի. ամա թե կգնաս կհասնես Չինումաչին, էնտեղ մի քոլի վրա մի կենտ ծառ կա, էն ծառի առաջին էլ մի դարբնոց, թե էնտեղի դարբնի դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կասես,

էլ իմ դարդը քեզ կասեմ։

Էս տղեն վեր կացավ, գլուխը փեշը գրեց ու ճամփա ընկավ. Չինումաչին որդի՞ ես, գալիս եմ։ Շատ գնաց, թե քիչ, շատն ու քիչը աստված գիտի, շատ աշխարհներ անց կացավ, շատ չար ու բարի տեսավ, վերջը հասավ Չինումաչին։ Գնաց կենտ ծառի մոտի դարբնոցը գտավ ու առավոտահան դուռը կտրեց։

Դարբինը եկավ, մի ծեր մարդ, ամա բոյով-բուսաթով, շենքով-շնորհքով, ոնց որ ղալամով քաշած մի սրբապատկեր։ Եկավ դարբնոցի դուռը բաց արեց,

քուրի կրակն էլ վառեց, փուքսը փչեց, թեժացրեց։ Երկաթը դրեց կրակը, որ կարմրեց, հանեց որ զնդանի վրա ծեծի, մին էլ ասես աչքին մի բան երևաց, մնաց շիվարած կանգնած, ձեռները թիլացան, սառավ անշարժ, անկենդան։

Կրակը հանգավ, երկաթը հովացավ, օրն էլ անց կացավ։ Մութը որ րնկավ, դարբինը նոր ուշքի եկավ, գործիքները հավաքեց, դարբնոցի դուռը փակեց ու

գնաց տուն։ Էս տղեն էլ նրա ետևից։ Տուն մտան։ Տղեն դարբնին բարով տվեց, բարով առավ, պատմեց իր գլխի էկածը, նրա ոտն ու ձեռն ընկավ, աղաչանք արավ, որ իր դարդը ասի։

Դարբինը սրտի խորքից մի «ախ» արա՛վ ու ասավ.

— Իմ դարդը անպատմելի, դարդ ա. ինձ էրում ա, խորովում ա, խաշում։ Ամա որ ուզում ես իմանալ, պատմեմ։

— Հերս ու մերս աղքատ էին, չկարացան ինձ ուսումի տալ։ Որ դառա տասներկու տարեկան, քսաներկու տարեկանի բոյ ու բուսաթ ունեի, ինձ տվին դարբնի աշակերտ, ես սիրով կպա իմ արհեստին, ուստես էլ ինձ աչքի լուսի պես էր սիրում։ Կարճ ժամանակում դառա մեծ ուստա։ Դարբնի գործը հո անում էի ու անում, դրա հետ մեկտեղ ինչ որ սիրտս ուզեր, ինչ որ աչքս տեսներ ձեռաց կշինեի, էլ երկաթի վարդ ու մանուշակ, էլ երկաթի սոխակ ու ծիծեռնուկ, էլ երկաթի շվի ու պկու։ Երկաթը ձեռիս խաղացնում էի, ոնց որ փափուկ թրջած կավ։ Առավոտվանից մինչև իրիկուն իմ դարբնոցի դռնիցը խալխը կտրվում չէր։ Ես էլ աշխատում էի ու աշխատում։ Աշխատանքս խաղ ու պար էր ինձ համար, եկամուտս էլ գալիս էր քչքչան աղբրի նման։

Մի օր էլ տեսնեմ, մեր դարբնոցի դռան կենտ ծառի վրա մի սիրուն ղուշ ա վեր եկել։ Հագար ռանգի նրա բմբուլները պեծպեծին, հուրհրատին են տալիս, մի արմանալի, մի զարմանալի սիրուն ղուշ։

Էդ ղուշը ինձ բռնեց ու թռցրեց, տարավ վեր բերեց ծովի միջի մի կղզու վրա, մի պալատի դռան։ Աչքդ էն բարին տեսնի, ինչ որ ես տեսա։ Երկնային րա՜խտ։ Մեկ էլ թևերի խշշոց լսեցի, պալատի դռանը վեր եկան մի երամ աղունակներ ու տեղնուտեղը դառան աղջկերք։

Նրանց մեջ մեկը ամենից սիրունն ու արմաղանն էր։ Էդ աղջիկը, էդ երկնային դրախտի տերն էր, կղզու հրամայողն ու իշխողը, մոտեցավ ինձ, փաթաթվեց ու պաչեց.

— Մարդու որդի,— ասաց,— շատ անգամ եմ քու դարբնոցի կենտ ծառի ճղքին վեր եկել ու աչքս քեզ գցած հալվել ու մաշվել։ Քու սիրով էրված, ես ղրկեցի իմ հազարառանգ ղուշը, քեզ բերեց ինձ համար։ Դու իմն ես, ես քոնն եմ հավիտյան, միայն թե դու էլ ինձ սիրես, մենակ ի՛նձ սիրես ու մնաս միշտ հավատարիմ։

Նրա խոսքերը սիրտս տակնուվրա արին, սիրեցի նրան գժվածի պես, ախր ես առաջին անգամն էի սիրում։ Հետի հուրի-մալաք աղջկերքը նրա աղախիններն էին ու ինչքան էլ սիրուն էին, նրա կողքին ոնց որ հող ու մոխիր:

Ու մենք իրար սիրեցինք անսահման, անհատնում սիրով։ Պսակվեցինք։ Կնկանս անունը Չնաշխարհիկ էր, դրուստ որ չնաշխարհիկ, նրա նմանը ոչ գետնի էրեսին կգտնվեր, ոչ երկնքում։ Ու էսպես սիրով ու բախտավոր ապրեցինք յոթ տարի, ունեցանք երեք տղա, էլանք բախտավոր ծնողներ։

Մի օր իմ կնիկը աղունակի կտցավ նամակ ստացավ, նրան հրավիրում էին մի ուրիշ կղզի, իրա ազգականի տղի հարսանիքին։ Գնալուց առաջ նա ինձ ասեց.

— Այ մարդ ջան, իմ երեխեքը քեզ ամանաթ, նրանցով ուրախացիր, ես էլ ձեր սիրով ու կարոտով կապրեմ։ Ւմ գնալ-գալը կքաշի քառասուն օր։ Մենակ թե, ոնց որ առաջին օրը խոսք ենք տվել իրար, հավատարիմ պետք ա մնաս ինձ։

Զարմացա կնկանս ասածի վրա. նրանից հետո ուրիշի՜ն սիրեմ։ Իմ սիրտը անարատ էր ոնց որ պարզ ախպրի ջուրը։ Ու ես իմ էրեխանց հետ ապրեցի ուրախ ու բախտավոր երեսուն ու հինգ օր։ Երեսունվեցերորդ օրը մի չար մտավ սիրտս, գլուխս պղտորվեց, աչքերս ուրիշ տեսակ տեսան կնկանս Աննման անունով աղախնին, աչքս չկարացի պոկել նրա սիրուն աչք-ունքից, կռիվս էի տալի ինքս ինձ հետ, ամա չարը ինձ հաղթեց, ու ես գնացի աղախ֊ նոլ մոտ։ է

— Իմ տեր,— ասաց Աննմանը,— մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ես էլ քեզ եմ սիրում, ամա խանումը իմաստուն ա, նա կիմանա ու էլ չեմ գիտի թե ի նչ կանի։

Ես նրան չլեցի, չարն ինձ բորբոքում էր. ես մեղք գործեցի։ Հետո շատ փոշմանեցի, ամա ուշ էր։ Երեսուն ու ինն օր թամամեց, քառասուն օրը մտանք։ Աննմանը ասեց. — Խանումը ուր որ ա կգա, նրան հայտնի ա մեր արած մեղքը։ Եկավ Չնաշխարհիկը։
Հեռվից թևերի ղժժոցն իմացա, մին էլ էն տեսա, որ էն հազար ռանգանի ղուշը ինձ թռցրեց, բերեց վեր դրեց դարբնոցի դռանը ու ինքը թռավ, հեռացավ։

Էն օրվանից տարիներ են անց կացել։ Թե ինչեր եմ քաշել, էդ աստված գիտի։ Կնիկս ու երեխեքս որ միտս են գալիս, բանը ձեռքիցս ընկնում ա, ձեռներս թուլանում են, ես ուշքից գնում եմ գլխումս ղժժում ա հազարառանգ

ղշի ձենը, ասում եմ, բալքի Չնաշխարհիկը ղրկի նրան, որ ինձ ետ տանի. էսքան տարիների տանջանքս դեռ չի քավել իմ մեղքը։

Դարբինը վերջացրեց։ Տղեն վեր կացավ՝ ձեռը պաչեց։ Չինումաչինից ճամփա ընկավ Բաղդադ։ Ո՞ւր ես, Բաղդադ, գալիս եմ։ Եկավ Բաղդադ կույր վաճառականի մոտ, պատմեց նրան դարբնի դարդը։ Հիմի էլ կույր վաճառականը պետք ա պատմեր իրա դարդը ու նա սկսեց.

— Իմ ծնողները աղքատ էին։ Ինձ աշակերտ տվին մի վաճառականի։ Իմ աշխատասիրությունով ու աչքաբացությունով կարճ ժամանակում ես նրա աչքի լիսը դառա։ Շատ աշխարհներ ման եկա, ամեն տեղից մեծ օգուտով ետ դառա, շատ գանձ, մեծ հարստություն դիզեցի, անունով մարդ դառա։

Մի օր ինձ մոտ եկավ մի տերտեր, մի շատ պատվական մարդ։ Նրան մեր քաղաքում սրբի տեղ էին պաշտում ու նրա խոսքը հարգում, կատարում։

— Վաճառական ախպեր, — ասեց տերտերը, — ես մի տեղից բան ունեմ բերելու։ Ինձ քառասուն ջորի տուր վարձով։ Մեկին երկուս կտամ, շուտ արա։

Թե մի ջորու վարձը օրը արժեր մի մանեթ, ես տասը ուզեցի։ Ես միշտ նոքարներիս էի ղրկում, ամա էս անգամ մտքովս մի բան անց կացավ, ու ես էլ հետները գնացի։
Տերտերը նստեց իմ սպիտակ ջորուն, մենք էլ նրա ետևից գնացինք։ Գնում էինք սուս ու փուս։ Էլ մեր մեջ ոչ մի խոսք ու զրից չելավ։ Շատ գնացինք, թե քիչ, մտանք մի մերի։ Ճամփեն գնալով նեղանում էր, քիչ հետո համարյա կտրվեց։ Շատ դժվար կածաններով գնացինք, վերջը դեմ ընկանք մի բարձր քարափի, էլ անց-կենալու ճար չկար։

Տերտերը վեր եկավ ջորուց, ծոցից ինչ-որ գրեր հանեց, աղոթք արավ, խաչակնքեց, մին էլ հանկարծ քարափը ճեղքվեց, ետ քաշվեց։ Տերտերը նշան արավ։ Առաջ գնացինք։ Ի՜նչ տեսանք, աչքդ էն բարին տեսնի։ Հավատալու բան չէր, ամա դե մենք մեր աչքովը տեսանք էլի. մի տեղ ոսկի էր կիտած, մի տեղ լալ ու մարջան, անգին քարերին էլ հո չափ չկար։ Տերտերը հրամայեց թե ջվալները լցրեք, բեռներ կապեցեք։ Ամեն մարդ իր սրտի ուզածի չափ բեռնեց։ Ես իմ բեռը անգին քարով լցրի։

Տերտերը մի պուճուր ղութի վեր կալավ, բալանիքը վրեն, պաչեց, երեսը խաչակնքեց ու ղութին ծոցը դրեց։ Էդ ղութին իմ ուշքը տարավ։ Չիմացա էդ ինչ բան էր, ակն ու մարգարի՞տ էր, անգին քարի՞ց էր, թե ի՞նչ էր, լուսի պես փայլփլում, հուրհրատին էր տալիս։

Մենք մեր եկած ճամփովը ետ եկանք։

Ճամփին մտքումս ասում էի. էսքան գանձը տերտերի ինչի՞ն ա պետք։ Նրանն էն ա աստծու հետ խոսա, աղոթք անի, աշխարքի համար խաղաղություն խնդրի։ Հետո հաշվում էի՝ ինչքան էլ շատ վարձ առնեմ, իմ ստանալիքը մի բեռից պակաս կլինի։ Չար սատանա մտավ մեջս, ասի, արի տերտերից քրեհի հաշվին մի հինգ բեռն էլ ա վերցնեմ։

Տերտերը իմաստուն էր, ինչ էր, ետ դառավ ասաց.

— Վաճառական ախպեր, ինչ որ մտքովդ անց կացավ, համաձայն եմ հինգ բեռը քեզ վարձ կտամ, ամա ուրիշ չար բան մտքովդ չանցկացնես։

Քիչ էլ որ առաջ գնացինք, չար սատանան էլի ինձ բզբզեց թե հինգ բեռը քիչ ա, գոնե տասը բեռ վերցրու։

Տերտերը հասկացավ միտքս, ետ դառավ ասաց.
— Լա՛վ, ախպեր, տասը բեռը քեզ, ամա էլ բան չմտածես։

Ես ուրախացա, ամա չարը ցեցի նման ջանս ուտում էր, մտածում էի՝ երեսուն բեռը տերտերը ի՞նչ ա անելու, գոնե կեսը՝ ինձ, կեսը՝ նրան, տերտերն էլի հասկացավ, ասավ.

— Վաճառական, թող քու ասածը լինի, հենց իմանանք ախպեր ենք, հալալ ախպոր պես կես անենք: Ագահությունը որ քեզ հաղթում ա, ես չեմ հակառակի։ Ամա էլ դրանից դենը անց չկենաս:

Տերտերի բարեսրտությունը ինձ ավելի երես տվեց, չարը սիրտս առել էր, ասում էր. «Տերտերները աղքատ պետք ա ապրեն, նրանք պետք ա իրանց օրը ապաշխարանքով անցկացնեն, ծոմ ու պասով, ճգնավորի կյանքով ապրեն, որ աստծուն սիրելի՝ մարդկանց դուրեկան լինեն։ Էս տերտերը քսան բեռը ի՞նչ պիտի անի։ Արի քառասուն բեռն էլ զոռով թե խաթրով, քշեմ իմ դուռը։

Տերտերը սուս ու փուս ետ դառավ, ունքերը կիտած ասավ.

— Վաճառական, ագահությունը քեզ աստծու ճամփից հանում ա։ Թե ես իմ բաժինը ի՞նչ կանեմ, էդ իմ բանն ա։ Կարելի ա աղքատներին եմ բաժանում, կարելի ա վանք եմ շինում, կարելի ա ուսումնարան եմ բաց անում, կարելի ա եսիրությունից մարդ եմ ազատում։ Քեզ ի՞նչ, չէ՞որ ես իմ կամքով քեզ ինձ հետ հալալ ախպերացրի։ Սրանից ավելի ագահությունը քեզ վնաս կտա։ Բայց դե որ մտքովդ էդ չարն էլ անցավ, ախպեր, քառասուն բեռն էլ թող քեզ լինի։ Գնա, բալքի աչքդ կշտանա։

Ասավ ու առաջ ընկավ։ Ես մի քիչ կարմրեցի, երեսս տաք ու հով ելավ, զարմացա տերտերի վրա` ասում են տերտերները ագահ են, ամա էս տնաշենը իսկի ագահություն չունի։ Մեկ էլ մտածեցի, ո՞վ գիտի, կարելի ա՝ էն ղութին, որ ծոցը դրեց էս քառասուն բեռնիցն էլ թանկ արժի։ Էրնեկ նրան, ով էդ ղութուն կտիրանա։ Արի երեսս պնդացնեմ ու էն ղութին էլ ուզեմ։ Թե իրա կամքով կտա, լավ, թե չէ՝ վրա կթափենք զոռով կխլենք։

Ասի՝ չասի, մին էլ տենամ տերտերը ջորուց վեր եկավ ու ինձ խիստ ասավ.

— Է՛յ վաճառական, ագահությունը քեզ կուրացրել ա։ Արի ինձ լսի, գոնե էդ մի չար մտքից ձեռ քաշիր։

Բայց սիրտս քար էր դառել, ասի՝ տուր մի տեսնեմ էդ ղութին։ Նա սուս ու փուս ղութին ծոցիցը հանեց, բալանիքը պտտեց ու ղութին բացվեց... էնպես մի լույս, մի տաքություն դուրս եկավ էնտեղից, որ աչքերս էրեց, աչքերիս մեջ պեծեր թափվեցին, աշխարքը գլխիս պտույտ եկավ ու ես ուշաթափ ընկա գետին։

Շատ անցավ, թե քիչ, ես ուշքի եկա, կողքիս մարդկանց ձեներ էի լսում, ամա բան չէի տեսնում՝ կուրացել էի։ Հարցրի՝ էդ ի՞նչ մարդիք եք։ — Ասին ճամփորդ ենք, տեսանք ուշաթափ ընկած ես, ո&

[Speechless]

2. ԺՈՒԺԿԱԼ ԹԱԳՈՒՀԻՆ ՈՒ ԻՐ ԵՐԵՔ ՏՂԵՆ

Ժամանակով լինում ա մի թագավոր։ Սրան ունենում ա մինուճար մի աղջիկ։ Էս աղջիկը շատ սիրուն ա լինում։ Շատ խելոք ու շատ նամուսով, բայց միշտ փախչելիս ա լինում աշխարքի վայելքից։

— Միտք չունեմ,— ասում ա,— աշխարհ մտնելու։ Իմ սիրտը երկնային աստծուն ու Քրիստոսին եմ տվել։

Թագավորի տեղը շատ նեղում են.

— Աղջկանդ մարդու տուր, որ մահիցդ հետո աշխարքը անտեր չմնա։ Թագավորի աղջիկն ասում ա.

— Այ հեր, դե որ էդպես զոռում են, ես էսպես պայման եմ դնում. Ես կուզեմ էն տղին, որ կհամաձայնվի տարենը մենակ մի անգամ իմ անկողինը գար:

Էս բանը հայտնում են աշխարհի բոլոր կողմերին, ամա բոլոր թագաժառանգներն ու իշխանները հրաժարվում են էդ չլսված պայմանից։ Օչով չի ուզում էդ աղջկան առնել։ Գալիս ա մի նախրչու տղա, ասում ա.

— Ես կուզեմ։ Թե որ թագավորի աղջիկը էդքան համբերող ու նամուսով կլինի՝ ես էլ կլինեմ։ Ես էդ պայմանին համաձայն եմ, ախպեր, ես դրան կուզեմ։

Թագավորի աղջիկը էս տղի խոսք ու զրցից հասկանում ա, որ սա համ շատ խելոք ա, համ էլ շատ դիմացկուն ու համբերող։ Բերում են սրանց պսակում։ Թագի տակին երդվում են՝ տարենը մենակ մի անգամ իրար հետ անկողին մտնեն.— Ով որ մեզանից,— ասում են,— էս երդումը քանդի, աստված էն րոպեն նրա մեջքը կոտրի։— Ասում են ու իրանց խոսքին հաստատ մնում։

Պսակի առաջին գիշերը աղջիկը երկուհոգիսանում ա։ Ծեր թագավորը հրաժարվում ա Գահից, ու նրա տեղը թագավոր ա նստում փեսեն՝ նախրչու տղեն։ Սա էնպես խելքով ու իմաստությունով ա կառավարում երկիրը, որ ժողովուրդը սրտով սիրում ա ու պատվում սրան։

Վրա երկրորդ տարին թագուհին պառկում ա, բերում մի սիրուն տղա։ Աշխարքն էլ իրանց սիրած թագավորի ու թագուհու հետ ուրախանում ու զվարճանում ա։ Բոլորի բերանին նրանց բարի գործերն ու անարատ հալալ սուրբ անկողինն ա լինում։ Օրերը գալիս անց են կենում, թագուհին մի տղա էլ ա բերում։

Էդ վախտերը, մի իրիկուն, մի քանի փչացած ջահել տղերք քեֆ անելիս են լինում։ Նրանցից մեկն ասում ա,— թագավորի ու թագուհու բախտավորությունն էլ երկար չի քաշիլ։ Թագավորը տարենը մեկ ա գնում թագուհու անկողինը։

— Էդպես ա,— ասում ա մեկելը,— ասում են, հենց էս գիշերը նրանց ժամկետը թամամում ա։ Թագավորը գնալ պտի թագուհու անկողինը։
— Տղերք,— ասավ սրա կողքին նստողը,— ես էս գիշեր գնալու եմ թագուհուն խաբեմ։ Թե ես նրանց բախտավորությունը չքանդեմ, բաս ես ես չեմ։

Ընկերները ասին՝ ինչացո՞ւ ես դու, ի՞նչ քու խելքի բանն ա, որ էդ անես։ Նա թե՝ ես էդ բանը թե գլուխ չբերեմ, ինձ շուն-շան որդի ասեք։ Ու մարջ են գալի։

Էս փչացած, աննամուս տղեն գալիս ա ընկնում թագավորի ոտները:

— Տեր թագավոր, աչիդ ու գլխիդ մատաղ,— ասում ա,— ես մի քյասիբ տղա եմ։ Մի սիրուն աղջիկ եմ սիրել, էս գիշեր գնալու եմ որ նշանը տամ։ Ամա էս շորերով ամաչում եմ գնամ։ Քու շորերիցը մի ձեռք տուր, հագնեմ, գնամ սիրածիս մոտ, ետ կգամ շորերդ կտամ քեզ։

Թագավորի մեղքը գալիս ա,— հայ գիտի,— ասում ա,— ես էլ եմ սրա օրին եղել` տկլոր, առանց լավ շորի։

Ու մի ձեռք իր շորերից տալիս ա էդ տղին։

Տղեն հագնում ա, գնում թագավորի շորերով ու անունով թագուհու անկողինը պղծում, ետ գալիս, շորերը տալիս թագավորին.

— Շնորհակալ եմ թագավոր,— ասում ա ու գնում կորչում։

Մի քիչ հետո թագավորը գնում ա թագուհու մոտ, դուռը ծեծում ա։

— Էն ո՞վ ա,— ձեն ա տալիս թագուհին։

— Ես եմ, թագուհի ջան, դուռը բաց արա։

— Թագավոր, ի՞նչ եղավ քեզ, նոր չգնացի՞ր էստեղից։

Թագավորը գլխի ա ընկնում, որ միամիտ թագուհին խաբվել ա իրա շորերին, ու էդ բանի պատճառն էլ ինքն ա։

— Վա՜յ մեջքս կոտրեց, թագուհի,— ասում ա ու վեր ընկնում։ Թագուհին դուռը բաց ա անում, տեսնում՝ թագավորի մեջքը կոտրել ա։

— Իմ անգին թագուհի,— ասում ա թագավորը,— քեզ անչափ սիրելուց երկրորդ անգամ եկա, դրա համար աստծու պատիժը մեջքս կոտրեց։

Թագուհին վրա ա ընկնում մարդին, արտասուք թափում, հավար ա կանչում։ Պալատականները թագավորի համար բժիշկներ ու հայտնի գրբացներ, ամեն տեսակ դեղ ու դարման են անում, ամա թագավորի լավանալու ճար չի լինում։

Էն օրվանից անց ա կենում ինն ամիս, ինն օր, ինը սհաթ, ինը րոպե, թագուհին ծունկը գետնին ա տալիս, բերում ա երրորդ տդեն։ Խաբարը տանում են հիվանդ թագավորին, աչքալիս են տալի թագուհու կողմից։

Էստեղ թագավորը գիր ա գրում թագուհուն, թե.

— Ես իմ երեք որդկերանքից մեկին զրկում եմ ժառանգությունից։ Գրի տակին ձեռք ա քաշում, կնիքը խփում, ձեռները ծալում դոշին, ու աքերը գցում երկինք ու հոգին փչում։

Մինչև տղերանց հասնելը թագուհին ա երկիրը կառավարում ։ Ուշք ու միտքը գցում ա իրա երեք տղի վրա, որ մինը, մնից լավն են լինում, խելոք ու սիրուն։ Համ էլ շատ ա միտք անում, թե ինչո՞ւ թագավորը տղերանցից մեկին զրկեց ժառանգությունից։ Միտք ա անում, ամա գլխի չի ընկնում պատճառը։

Օրեր են էլի, գալիս, անց են կենում։ Տղերքը մեծանում են, հասնում են գահին նստելուն, ամա օչով չի կարում իմանա, թե դրանցից ո՞ր մեկն ա զրկված ժառանգությունից։ Թագուհին իմացած ա լինում, որ էն ֆլան երկրի թագավորը մի շատ խելոք, իմաստուն ու աստվածավախ մարդ ա։ Երկրի բանիմաց մարդիքը խորհուրդ են տալի, որ տղերքը գնան էն թագավորի մոտ, բալքի նա մի բան գլխի ընկնի, մի ճամփա շանց տա։

Տղերքը գնում են, հասնում էդ թագավորի դուռը։

— Բարով, հազար բարին եք եկել,– ասում ա էն թագավորը,— ճամփա եք կտրել, բեզարել, սովել եք, էսօր դինջացեք, հաց կերեք, քնեք, առավոտը, որ աստծու լուսը բացվի, տենանք, թե ձեր դարդին ի՞նչ դարման կարվի։

Առավոտը տղերքը պատմում են թագավորին իրանց դարդը։ Թագավորն էլ պատմում ա իրա աղջկան, որ նրանց հոր կտակի միտքը բաց անի։

Թագավորի աղջիկր, որ դուրս ա գալիս իրա օթախիցը, քողը վեր աունում, նրա երեսի շափաղիցը տղերքը աչքերը խուփ են անում` հենց իմանում են արեգակ ա դուրս եկել։

Թագավորի աղջիկն ասում ա.

— Ձեր ուզածը ես գիտեմ, հլա դեռ ինձ լսեք մի բան պատմեմ, հետո կմտածենք, թե ոնց անենք, որ դուզ ճամփեն գտնենք։

Մի օր մի քանի աղջիկ գնում են հանդը բոխ ու զոխ քաղելու։ Դրանցից մինը մեկելներիցը ջոկվում ա, զոխ ու բոխ քաղելով շատ ա հեռանում, մին էլ մտիկ ա անում, տեսնում ա, որ մնացել ա մենակ ու էստեղ մի չոբան ոչխար ա արածացնում։

Չոբանը տեսնում ա էս սիրուն աղջկան, քեֆը գալիս ա, սիրտը ցնծում ա, բռնում ա էդ սիրունին, որ սիրի, աղջիկը աղաչում ա.

— Չոբան ախպեր,— ասում ա,— ուխտ ունեմ արած, որ անարատ մնամ, սուրբ սրտով իմ թագին ու պսակին արժանի լինեմ։ Ես քեզ հաստատ խոսք եմ տալիս, որ իմ պսակի առաջին գիշերը, էլի էսպես մաքուր ու անարատ գամ քու մոտ։

Չոբանը էդ աղջկան հավատում ա ու բաց թողնում։

Ժամանակ ա անցնում։ Էս աղջիկը պսակվում ա մի շատ լավ տղի հետ։ Առաջին գիշերը, երբ սրանք մտնում են իրանց սենյակը, աղջիկը սիրտը բաց ա անում տղի առաջ, իր գլխի եկածը պատմում. — Ոտիդ ու գլխիդ մատաղ, իմ տեր, թագ ու պսակ, ես չոբանին հաստատ խոսք եմ տվել, ուզում չեմ խոսքս կոտրել։ Բեր դու ինձ բաց թող, գնամ նրա մոտ։ Թե ինձ սիրում ես, թողալ մի, որ ես խոսքս գետին գցեմ, չոբանի մոտ անազնիվ դուրս գամ։

— Գնա,— ասում ա մարդը,— որ դու աստատ խոսք ես տվել, չոբանն էլ քեզ հավատացել ա, քեզ բաց ա թողել, գնա քու ազնիվ խոսքը կատարի։

Ու անարատ բաց ա թողնում իր նորահարսին...

... Էստեղ թագավորի աղջիկը խոսքը կտրում ա ու դառնում մեծ ախպորը, հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի մեծ տղա, դու որ լինեիր էդ տղի տեղը քու նշանածին, քու նորահարսին, քողն էլ երեսին բաց կթողնեի՞ր։

— Իհարկե, բաց կթողնեի, որ չոբանը նրան հավատացել ա, նա էլ հաստատ խոսք ա տվել, էն նորափեսեն էդպես պիտի աներ։

Թագավորի աղջիկը լռում ա, հետո շարունակում.

— Էդ նորահարսը քողն երեսին, գնում ա հասնում չոբանի տուն, դուռը ծեծում. «Չոբան ախպեր,— ասում ա,—- ես իմ խոսքի տերն եմ, էս գիշեր պսակվեցի, իմ նշանածից իրավունք առա, անարատ եկել եմ քու մոտ, հիմի մնացել եմ քու խղճմտանքին, թե ուզում ես ինձ հոգեց-հոգի կորցնել, թե ուզում ես, որ իմ մարդը ամեն օր ինձ երեսծեծանք անի, թե ուզում ես, որ ես անբախտ լինեմ, ամեն օր աղի արտասունք թափեմ՝ կատարի քո կամքը։

Չոբանը զարմանում ա էդ նորահարսի ու իր նորափեսի ազնվության վրա, սիրտը փուլ ա գալիս, ասում ա,— դու իմ քույրն ես, իմ բերնի սրբությունն ու օրհնանքն ես, գնա, քու մուրազին հասի։ Քու նշանածն էլ սրանից դենը իմ ախպերն ա։ Իմ դուռը միշտ բաց կլինի ձեր առաջ...

... Էստեղ թագավորի աղջիկը իր պատմությունը կտրում ա ու դառնում միջնեկ ախպորը հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի միջնեկ տղա, դու որ լինեիր էն չոբանի տեղը, էն սիրուն նորահարսին, քողն երեսին, բաց կթողնեի՞ր։

— Իհարկե, բաց կթողնեի։ Երբ որ նորահարսն ու փեսեն էնքան ազնիվ էին, որ մինն իրա հաստատ խոսքի տերն էր, մեկելն էլ իր նշանածի խոսքը չկոտրեց, ազնիվ չոբանն էլ իր մարդկությունը ցույց տվեց, ես հո քարսիրտ չեմ, որ բաց չթողնեի։

Թագավորի աղջիկը էլի սուս կացավ, հետո շարունակեց.

— Նորահարսը չոբանից որ հեռացավ, վազեց, ինչքան ուժ ուներ, որ թեզ հասնի իրա փեսին, էնա հասել էր քաղաքին, որ մի քանի լոթի տղերք նրա առաջը կտրեցին. «Հիմի որ իսկական քեֆ կանենք,— ասին,— որսը իրա ոտովն եկավ»։ Ուզեցին տանեն խայտառակ անեն։

Նորահարսը, քողն երեսին, նրանց ոտներն ընկավ. «Ախպերտինք, ձեր ջանին ղուրբան, ձեր ոտին մատաղ, թողեք մի երկու խոսք ասեմ ու հետո ինչ ուզում եք, արեք»։ Ու նա պատմեց իր գլխին անց կացածը, ասեց. «Կամ ինձ էստեղ սաղ-սաղ թաղեցեք, կամ թողեք գնամ մուրազիս հասնեմ։ Որիդ քիր չունեք՝ ինձ քիր հաշվեցեք, որիդ էլ ունեք, մեկն էլ ավելացրեք»։

Էդ լոթիքը խղճացին նորահարսին ու բաց թողին։

Էստեղ թագավորի աղջիկը իր պատմությունը կտրում ա ու պուճուր ախպորը հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի պուճուր տղա, դու որ լինեիր էն տղերանց տեղը, էն սիրուն հարսնացուին բաց կթողնեի՞ր։

— Չէ, բաց չէի թողնի, ես զարմացել եմ էն նորափեսի վրա, որ սարսաղություն արավ, իր նորահարսին բաց թողուց կես գիշերին գնա չոբանի մոտը։ Չոբանն էլ սարսաղություն արավ, իր ոտով եկած որսը ձեռից բաց թողեց։ Էն լոթի քեֆ անող տղերքն էլ սարսաղություն արին, որ նրան բաց թողին։ Ես էդ բանը չէի անի։ Հլա մի ուզածս կանեի, հետո ինչ ուզում էր լիներ։

Թագավորի աղջիկը վեր ա կենում ու էդ տղին ասում.

— Ժառանգությունից զրկվածը հենց դու ես, որ կաս։ Դու խառնակ արուն ունես, որ քեզ էդպես ա խոսացնել տալիս։ Դու էն թագի տակ երդում կերած հորն ու մոր հալալ տղեն չես։ Քու աշխարհ գալում կամ հերդ ա խաբված, կամ մերդ, կամ թե չէ՝ երկուսը միասին։ Հալբաթ թագավորին մի ուրիշը խաբել ա ու նրա անունով խաբել քո մորը։ Հենց էդ ա թագավորի մեջքը կոտրել։

— Ապրես, աղջիկ ջան,— ասեց թագավորը,— շատ դրուստ ես գտել զրկվածին։ Էստեղ վեր ա կենում թագավորի մեծ տղեն, էս թագավորի ձեռը պաչում ա, ասում.

— Տեր թագավոր, թե որ արժան կհամարես, խնդրում եմ քու աղջկա ձեռքն ինձ տաս։

Աղջիկն էլ տեսնելուն պես սիրահարվում ա մեծ ախպորը։ Թագավորը իր ձեռքով նրանց հարսանիքն անում ա ու մեծ բաժինքով ու դուժինքով ճանապարհ դնում։

* * *

Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ հասնեք ձեր մուրազին։

Երբ այս հեքիաթը վերջացրեց Աղասին, մենք արդեն ձորը բարձրացել էինք և հասել Օձուն գյուղը։ Օրը լիսացավ, նրա հետ վերջացավ և մեր հեքիաթների առաջին գիշերը

[Speechless]

3. ՀՈՐ ՏՎԱԾ ԻՐԵՔ ԽՐԱՏԸ

։Ժուկով ժամանակով մի մարդ ա լինում, ունենում ա մի մինուճար տղա։ Էս մարդը կանչում ա աղին.

— Այ որդի,— ասում ա,— տեսնում ես՝ հրես մեռնում եմ։ Քեզ ուզում եմ իր եք խրատ տամ։ Որտեղ լինես,— ասում ա,— ինչ էլ որ անելիս լինես, հենց որ ժամի զանգակի ձենը լսես, ձեռիդ գործը թող, գնա ժամ, աստծուն աղոթք արա։ Էս մեկ։ Որ վարար ջուր հանդիպի,— ասում ա,— առանց փորձված ուղեկցողի անց չկենաս։ Էս էլ երկու։ Երրորդն էլ,— ասում ա,– գիշերով ճամփա չգնաս. որտեղ մթնեց, էնտեղ էլ վեր արի, կաց, մինչև լուսանա։

Ասում ա ու հոգին տալիս։

Ժամանակ ա անցնում։ Էս տղեն միտք ա անում. գնա համ աշխարք տեսնի, համ էլ ապրանք բերի, առևտուր անի։ Ընկերների հետ վեր ա կենում, ճամփա ընկնում։ Գալիս են, հասնում քաղաք, իրանց առևտուրն անում, պրծնում, վերադարձին մի վարար ջրի են հանդիպում։ Ուզում են թե տան, անց կենան էն ափը, տղեն չի թողնում, հոր խրատը միտն ա բերում, թե «վարար ջրի հանդիպելիս, առանց փորձված ուղեկցողի չանցնես»։

Մինը գալիս ա թե՝ ի՞նչ կա, տնաշեններ, որ էդքան վախենում եք։ Ուզու՞մ եք, ես ջուրը մտնեմ, հետո դուք։

Ասում ա ու ախմախավարի ձին քշում, ջուրը մտնելն ու չքվելը մին ա լինում։ Իրան էլ, ձիուն էլ ջուրը քշում ա տանում։ Դե, հիմի արի տես էն մեկելները ոնց են ուրախացել, որ տղի խոսքին ականջ արին` ջուրը չմտան, թե չէ պտի խեղդվեին։ Նոր մի իմացող մարդ են գտնում, որ ջրի սաղրիկ տեղերն էնպես գիտեր, ինչպես իր հինգ մատը, դրանց անց ա կացնում ջրի էն ափը։

Մի վաճառական էդ տղի խելքն ու շնորհքը որ տեսավ, շատ հավանեց։
— Տղա,— հարցրեց,— ինձ ընկեր չե՞ս լինի։

— Խի՞ չեմ լինի,— ասեց,— համա հերս մեռնելիս ինձ խրատ ա տվել, թե դու էլ կընդունես դրանք...— ու պատմում ա հոր իր եք խրատը։

— Տնաշեն,— ասում ա վաճառականը,— բան գիտես, բան ասա, թե չէ ով չի ընդունի էդպես խելոք խրատները։ Դե, որ ընկերացանք՝,— ասում ա,— դու վեր, վռազ գնա իմ քաղաքր, հրես քեզ էս նշանաբանը, կտանես,— ասում ա,— կտաս կնկանս, դուքանի բալանիքը կառնես, կգնաս պատրաստություն կտեսնես, որ ես գամ թե չէ մեր բանին կենանք։

— Շատ լավ,— ասում ա տղեն,— ձին նստում, ճամփա յա ընկնում։ Հասնում ա տեղ,
— Ֆլան վաճառականի տունը ո՞րն ա։

— Հրես, էս ա,— ասում են։

Տղեն դուռը ծեծում ա։ Վաճառականի կնիկը դուրս ա գալի, տեսնում մի շահել, սիրուն, բոյով բուսաթով տղա հրեն էնտեղ կանգնած։ Կնիկը տղին տեսնելուն պես, խելքամաղ ա լինում։

— Ո՞ւմ ես ուզում,— հարցնում ա կնիկը։

— Ֆլան վաճառականի տունն էս ա։

— Հա, էս ա,— ասում ա կնիկը։— Ի՞նչ կա։

Տղեն նշանաբանը հանում ա ծոցիցը, տալիս կնկանը ու մին-մին ասում, թե ինքն ով ա, կամ ինչ բանի համար ա եկել։ Կնիկը տղին ուրախ-ուրախ կանչում ա, տանում տուն.

— Այ դու բարով, հազար բարին ես եկել— ասում ա,— ամեն ճամփիդ վարդեր բուսնեն, ո՞նց ես, լա՞վ ես։ Ախար ես մեռա քու ճամփեն պահելուվ, ինչի՞ էսքան ուշացար։

Տղեն մնում ա սառած՝ մտիկ անելով կնկա երեսին։

Ախպեր,— ասում ա,— ես ո՜վ, էս կնիկն ով, որ էսքան հարց ու փորձ ա անում, էսքան ուզում, խնդրում, ծիծաղում, ուրախանում ա, աշխարքով մին լինում։

Դե, հարամ կաթնակեր կնկա միտքը ծուռն էր էլի, համա խեղճ տղեն միամիտ էր, նրան էնպես էր մտիկ տալի, ոնց որ իրա հալալ քվորը։

Էհ, մի օր, երկու օր, երեք օր, էս կնիկը տեսավ որ չէ՛, սա իրա ասածը չի, հետը հակառակվեց։ «Թող մի մարդս՝ գա, էն վախտը ես գիտեմ»։

Վաճառականը իր ժամանակին եկավ, տեսավ՝ դուքանը սիրուն սարքին, կարգին, ուրախացավ, որ էս տեսակ շնորհքով տղա ա ընկել ձեռը։ Ուրախ-ուրախ, էրկուսով իրանց բանին, իրանց առուտուրին կացան։ Մի օր էլ վաճառականի կնիկը կպավ մարդի յախեն, թե՝

— Էդ տղին պտի կորցնես, որ նրա էրեսը էլ չտեսնեմ։

— Խի՞, այ կնիկ, քեզ ի՞նչ ա արել։

— Բա չե՞ս ասի,— ասեց,— էսպես, էսպես, էսպես բան, ուզում էր իմ հալալը հարամի։
— Կնիկ, ճի՞շտ ես ասում։

— Բա սո՞ւտ եմ ասում։

Մարդը էս որ չի լսում, քիչ ա մնում խելքը կորցնի։ Ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի։ Սա իրանց տան մոտ մի փուռ էլ էր բանացնում։ Գալիս ա փռնչու մոտ։

— Փռնչի,— ասում ա,— քեզ մի բան կասեմ՝ կանես։

— Աչքիս վրեն աղա շան, էրկուսն ասա։

— Էգուց առավոտը,— ասեց,— մնին կուղարկեմ քեզ մոտ, կգա կհարցնի, թե՝ «Աղես ասում էր՝ ինչ որ քեզ հրամայեցի, արեցի՞ր, թե չէ»։ Էս որ կասի, էլ մտիկ չես տա, կբռնես ու դրան սաղ-սաղ կկոխես փուռը։ Վարձը կստանաս։
Սա թե՝

— Լավ, աղա ջան, դու ուղարկի, նրանից դենը քու բանը չի, ես գիտեմ։

Իրիկունը վաճառականը տղին ասեց,

— Էգուց առավոտ վաղ կգնաս մեր փռնչու մոտ, դուռը կծեծես, կհարցնես. «Աղես ինչ որ հրամայել էր՝ արեցի՞ր, թե չէ»։ Նոր կգնաս քու բանին։

— Լավ, կգնամ,— ասեց տղեն,— կհարցնեմ, ինչի՞ չեմ գնա։

Տղեն, բանից խաբար չէր, առավոտը թեզ վեր կացավ, գնաց փռնչու մոտ, որ վաճառականն ինչ ապսպրել էր՝ ասեր։ Քարը վերցրեց, որ դուռը

ծեծի, մին էլ լսեց. ծը՜նգ, զանգերը տվին։ Հոր խրատը միտն ընկավ, քարը տեղնուտեղը ձեռիցը գցեց, ասեց՝ «գնամ ժամ, կենամ մինչև ժամը դուրս գա, էն վախտն էլ փուռը բաց կլինի, կգամ կասեմ»։

Լա՜վ։ Վաճառականի կնիկը վեր կացավ, գնաց ժամ, մի քիչ աղոթք արեց (աղոթքը գլխին խռով կենա) չունքի մարդի միտքը գիտեր, վռազ ասեց. — գնամ մի փռնչուն հարցնեմ, տեսնեմ մարթիս ասածն արե՞լ ա, թե չէ։

Գնաց փռնչու դուռը ծեծեց։

— Էդ ո՞վ ա,— ձեն տվեց փռնչին։

— Ես եմ,— ասեց,— բա՛ց արա։

Փռնչին դուռը բաց արեց, տեսավ՝ իրա աղի կնիկը։

— Հը՞,— հարցրեց կնիկը,— աղեդ քեզ բան էր հրամայել, արեցի՞ր, թե չէ։

Փռնչին մտածեց՝ «Մի մուխանաթություն ա արել էս լիրբը, որ մարդ ուզում ա դրան կորցնի»։ Էլ ձեն ծպտուն չհանեց, վեր կացավ, կնկանը սաղ-սաղ կոխեց թեժ փուռը»։ Ժամը դուրս ա գալի, պրծնում, տղեն գալիս ա փռնչու մոտ։

— Փռնչի,— ասում ա,— աղեդ ինչ որ ասել էր՝ արեցի՞ր, թե չէ։

— Հա,— ասում ա փռնչին,— արեցի։

Տղեն լուր ա տանում վաճառականին, թե՝ «փռնչին ասեց՝ ինչ որ հրամայել էր, արել եմ»։

Վաճառականը վազում ա փռնչու մոտ,

— Փռնչի,— ասում ա,— բա ու՞մն ես կոխել փուռը։

— Աղա ջան,— ասում ա փռնչին,— դու չասեցիր «Առավոտը վաղ ով գա մոտդ էսպես, էսպես, էսպես ասի՝ վեր կունես, կմտցնես, փուռը»։ Կնիկդ եկավ, ոնց որ ասել էիր՝ էդպես հարցրեց, ես էլ վեր կալա մտցրի թեժ փուռը։

— Այ քո տունը քանդվի, ոնց որ դու իմ տունը քանդեցիր։

Շատ ա գլխին վայ տալի, լաց լինում, համա էլ ու՞ր, բանը բանից անց էր կացել։

— Այ տղա,— ասում ա վաճառականը,— դու արի դրուստն ասա քու ու կնկանս արանքը ի՞նչ ա անց կացել։

Տղեն առաջ չեմ ու չում արեց, համա տեսավ որ բանը ուրիշ ա, նստեց մեկ-մեկ պատմեց՝ էսպես, էսպես, էսպես բան, ոնց որ ես ձեզ պատմեցի։

— Լավ,— ասեց վաճառականը,— ես քեզ հավատում եմ,— ասաց,— համա սրանից դենը ինձ պետք չես։ Գնա ախպեր։

Էհ, առավոտը լուսը բացվեց թե չէ (բարին բացվի ձեր վրա, ձեր որդկերանց վրա) տղեն վեր կացավ, ապրանքիցը ինչ որ իրան կհասներ, բարձել տվեց մշակներին, ընկավ ճամփա՝ ուղիղ դեպի իրանց գեղը։

Եկավ, եկավ, եկավ, շատն ու քիչը աստված գիտե, էնա հասնում էր գեղը, մութը գետինը կոխեց։

— Բեռները վեր դրեք,— ասեց տղեն,— վրան կխփենք, կմնանք մինչև լիսանա, նոր ճամփա կընկնենք։

— Տնաշեն,— ասին,— էստեղ ի՞նչ կա, որ կենանք, հրեն գեղն երևում ա։

— Չէ որ չէ,— ասեց տղեն,— հերս ասել ա, որ գիշերը ճամփա չգնամ։ Բեռները վեր դրին, վրան խփեցին, կացան։

Գիշերվա մի վախտը տղեն վեր կացավ, մին էլ տեսավ՝ հրեն գեղիցը մի մարդ՝ լապտերը ձեռին, մի բան ուսին, գնում ա դեպի գերեզմանները։ Ասեց, էդ մարդը տեսնես էս ժամին ո՞ւր ա գնում։

Տեսավ՝ էդ մարդը հասավ գերեզմանները, մի քար բարձրացրեց, բահով տակը փորեց, ուսի բանը վեր դրեց, էնտեղ հորեց թողեց գնաց։

Տղեն տեսավ, որ մշակները խռմփալեն քնած են, սրանց թողեց քնած, լապտերը վառեց, հասավ գերեզմանները, էն մարդու պահածը հանեց, դրեց ուսին, բերեց վրանը։ Բաց արեց` ինչ տեսնի։

Մի սիրուն, նախշուն հուրի-մալաք աղջիկ, վիրավոր, արնաշաղախ, խանչալն էլ կողքին դրած։ Ձեռը դրեց սրտին, տեսավ, ըհը՛, սիրտը գցում ա։

Լույսը բացվեց թե չէ, տղեն էլ իրանց գեղը չմտավ, ճամփեն ծռեց, եկավ հասավ մի քաղաք։ Էստեղ տղեն իրա ապրանքները բոլորը ծախեց, փող շինեց, ինչքան հեքիմ կար քաղաքում, կանչեց, «Ինչ ուզեք կտամ,— ասեց,— մենակ թե էս աղջկան մի ճար անեք»։

Էս հեքիմներն էին՝ խելք խելքի տվին, էս դեղը տվին, էն դեղը տվին՝ հիվանդը լավացավ, է լավ ոնց որ մորից նոր ծնված։

Նոր էստեղ աղջիկը նստեց, պատմեց իր գլխով անց կացածը։

— Ես,— ասեց,— թագավորի աղջիկ եմ։ Հերս մի սառաֆ ուներ,— ասեց, — դրա տղի աչքն ընկել էր վրես, ուզում էր ինձ առնի՝ չուզեցի։ Էդ օրվանից սառաֆի տղեն հետս հակառակվեց։ Մի օր էլ ես իմ աղախիններով գնացել էի գեղիցը դուրս ման գալու։ Մին էլ տեսանք մի քանի ձիավոր են գալիս դեպի մեզ։ Մինը էն սառաֆի տղեն էր։ Աղախիններս փախան։ Ես մնացի մենակ։ Ձեռ ու ոտս կապեցին՝ տարան։ Ես ուշաթափ էլա մնացի։ Թե ո՞ւր տարան, ի՞նչ արին միտս չի, մենակ էս ա միտս, որ աչքս բաց արի, դու մոտս էիր։

— Բա որ էդպես ա,— ասեց տղեն,— իմաց կաց՝ էդ աստծու կամքն էր, որ քեզ գտնեի ու սաղացնեի,— էսօրվանից դու իմն ես, ես քոնը։

Գնաց էն րոպեին տերտեր բերեց, սրանք պսակվեցին՝ ելան մարդ ու կնիկ, նոր ճամփա ընկան դեպի իրանց քաղաքը։

Որ հասան իրանց քաղաքը, թաքուն ջոկ տուն վարձեցին, կացան։

Տղի ձեռի փողը հատավ, ի՞նչ անի, ո՞ւմ դուռը գնա, ու՞մ ձեռը դեմ անի։

— Այ մարդ,— ասեց թագավորի աղջիկը,— ձեռիդ փողը պրծել ա, դրա համա՞ր ես միտք անում։

Ձեռը տարավ մազերի միջիցը մի ակ հանեց, տվեց նրան։

— Առ,— ասեց,— էս ակը կտանես բազար, կտաս թագավորի սառաֆի տղին, ի՞նչ արժի,— կհարցնես։ Կասի՝ «Հազար երկու հարիր մանեթ»։— Բաս որ էդպես ա, կասես, վեց հարիր մանեթ տուր, էն վեց հարիրն էլ քեզ փեշքեշ։ Բան ա, որ սառաֆի տղեն քեզ ղոնաղ կանչի, կգնաս, համա էնպես կանես, որ էգսի օրն էլ դու նրան բերես մեր տուն։ Իմացա՞ր։

Տղեն ակը ձեռն առավ գնաց բազար։ Դե, շոր-մոր փոխել էր, ուրիշ կերպարանք էր առել, որ ասես՝ մարդ էլա չճանաչեց նրան, թե ո՞վ ա, ո՞վ չի։ Եկավ դուզ թագավորի սառաֆի տղի մոտ։

— Էս ակն ի՞նչ արժի,— հարցրեց։

— Հազար երկու հարիր մանեթ։

— Բաս որ էդպես ա,— ասեց,— վեց հարիր մանեթ տու, վեց հարիրն էլ քեզ փեշքեշ։

Սառաֆի տղեն էն րոպեին ուրախ-ուրախ հանեց վեց հարիր մանեթը համրեց, ակը ձեռիցն առավ։ Իրիկունը որ եկավ տուն, հորը թե՝ «բա չես ասի, այ հեր, էսպես, էսպես, էսպես, բան. հազար երկու հարիր մանեթանոց ակը վեց հարիրով առա։

— Այ որդի, — ասեց հերը,— բա խի չէիր էն տղին կանչում բերում տուն, որ լավ պատիվ տայինք, նոր ճամփու դնեինք։ Էդ թավուրներից մարդ տեղն ընկած տեղը շատ խեր կտեսնի։

— Լավ, այ հեր,— ասեց,— որ մեկ էլ հանդիպի, կբերեմ։ Ժամանակ ա անց կենում։ Էս մեր տղեն գնում ա բազար, ոնց որ կնիկը պատվիրել էր, հանդիպում ա սառաֆի տղին։

— Այ բարով, հազար բարին,— ասում ա սառաֆի տղեն,— քեֆդ հալդ, ո՞նց ես, լա՞վ ես։

— Փառք իրա ողորմությունին,— ասում ա,— կանք էլի։

— Ւնչ կլինի,— ասում ա սառաֆի տղեն,— արի էսօր գնանք մեր տուն ղոնախ։

— Լավ,— ասում ա,— սառաֆի տղա, էսօր որ ես ձեր տուն գամ, խոսք տա՞լիս ես, էգուց էլ դու գաս մեր տունը։

— Խոսք եմ տալիս,— ասում ա սառաֆի տղեն։

— Որ էդպես ա, գնանք։

Գալիս են տուն։ Սառաֆի տղեն սրան լավ պատիվ ա տալիս։ Ուտում են, խմում, լավ լլվում, թրջվում, էնպես որ հալից ընկնում են։ Տղեն գիշերը մնում ա էդտեղ, առավոտը վեր ա կենում։

— Սառաֆի տղա,— ասում ա,— հիմի ի՞նչ ես ասում։ Գալի՞ս ես մեր տուն ղոնաղ` թե՞ չէ։

— Գալիս եմ, գնանք։

Գալիս են տուն։ Թագավորի աղջիկը սառաֆի տղին տեսնելուն պես ճանաչում ա։ Գնում ու տապ կենամ։ Սրանք երկուսով են նստում։ Տղեն ա սեղան բացում։ Նստում են, ուտում, խմում, քեֆ անում, ջան ասում, ջան լսում մինչև կես գիշեր, գինովանում, հենց տեղնուտեղը թեք ընկնում, քնում։ Դե հո գինովը, հո մեռելը մին ա, որ ոտիցը բռնես, քարշ տաս՝ չի իմանա։

Գիշերվա մի վախտ թագավորի աղջիկը վեր՝ ա կենում, էն իրա արնոտ խանչալը վեր ունում, գնում սառաֆի տղի գլխավերևը կանգնում։ Խանչալը որ չի կոխում տղի սիրտը, սա հոգին տալիս ա։

— Այ կնիկ,— ասում ա մարդը,— էս ի՞նչ զուլում բերիր մեր գլուխը։ Հիմի հո մենք հոգեց-հոգի կորանք։

— Ես հո վրեժս լուծեցի,— ասում ա կնիկը,— սրանից դենը ինչ ուզում ա լինի։ Մի բանի միջի փաթաթի դրան,— ասում ա,— տար գերեզմանները, գտի էն քարը, որի տակ ինձ էին հորել, լավ քանդի, դրան էնտեղ հորի, ետ արի։

Մարդն էլ տեսնում ա, որ ճար կա, գնում ա, կնկա ասածի պես անում, թաղում, գալիս տուն։ Առավոտը երկու լավ ձի ա առնում, թուր ու ասպապ, մի ձեռք էլ տղամարդու շոր կնկա համար, աստծու անունը տալիս են, թռչում ձիերին, ճամփա ընկնում դեպի Ստամբուլ։

Գնում են, գնում, գնում, շատ ու քիչն աստված գիտե, գալիս են մի աղբրի մոտ վեր գալիս` մի քիչ հանգստանան, հաց-մաց ուտեն։ Թագավորի աղջկա վրան հո հալ չէր մնացել, հոգնել էր, թլփել։ Գլուխը դրեց տղի ծնկանը, ասեց. «Մի քիչ էլա աչքս կպցնեմ, հանգստանամ»։

Տղեն տեսավ որ աղջիկը քնեց, ինքն էլ իրա դարդի հետ ընկավ։

— Հրես,— ասեց,— ձեռիս փողը պրծնում ա։ Սրանից դենը ի՞նչ պիտի անենք։ Կնիկս էն անգամ որ մի ակ տվեց տանեմ խարշեմ, իրա մազերի միջից հանեց, բալքի նրանից էլի կա։

Ուսուլով ձեռը տարավ մազերը։ Մին էլ ի՛նչ տեսնի՝ մը կարմիր մահուդի կտորի վրեն յոթ-ութ ակ կա շարած։ Մահուդի կտորը որ չդրեց արևին՝ շողշողաց, ֆրֆրահար եկավ։

Որտեղից որտեղ մի անտեր ագռավ վեր եկավ, երևի կարծեց թե միս ա, մահ

[Speechless]

4. ՉԽՈՍԿԱՆ ԱՂՋԿԱ ՀԵՔԻԱԹԸ

Ժամանակով մի թագավոր ա լինում, ունենում ա մինուճար մի տղա։ Էս տղի տարիքը հասնում ա, թամամում, համա ինչ աղջիկ որ ջոկում են սրա համար, չի ուզում պսակվի հետը։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա հորը,— ես լսած կամ, որ էն ֆլան երկրումը, էն ֆլան թագավորը մի չխոսկան աղջիկ ունի։ Ով որ կարենա խոսացնի նրան, մարդու կգնա, թե հո չէ, գլուխը կտրիլ ա տալիս։ Պետք ա գնամ,— ասում ա,— իմ բախտը փորձեմ։

— Այ որդի,— ասում ա թագավորը,— աշխարքի աղջիկը կտրվել ա՞, որ դու գնում ես սարեսար-չոլեչոլ ընկնես, թե ինչ ա մի չխոսկան աղջիկ ես խոսացնում, որ նոր նրան կնիկ առնես։ Անշառ գլուխդ շառի մեջ մի գցի,— ասում ա,— ձեռ քաշիր դրանից։

— Չէ, որ չէ,— ասում ա որդին։ — Որ ասել եմ, պետք ա անեմ։ Ես իմ թքածը լիզողը չեմ։

Թագավորը տեսնում ա ճար չկա, ուրդու ճակատը պաչում, ճամփու ա դնում։

Առավոտ լույսը որ բացվում ա, բարին բացվի ձեր վրա, ձեր որդկերանց վրա,— էս թագավորի տղեն ձին նստում ա, ճամփա ընկնում դեպի չխոսկան աղջկա երկիրը։ Դե, աստված նրան բարի ճամփա տա, թող գնա։

Գնում ա, գնում, գնում, շատ ու քիչը աստված ա իմանում, գնում ա ցերեկով, գնում ա գիշերով, մի օր, երկու օր, իրեք օր, մի շաբաթ, երկու շաբաթ, մախլաս, մի ամիս, երեք ամիս,— հասնում ա էն երկիրը, մի ախպրի մռտ վեր ա գալիս, տեսնում, հրես իրեք հատ սիրուն աղջիկ եկան։

— Ախպեր ջան, դու ո՞ր թագավորի տղեն ես,— հարցնում են։

— Թե՝ Արևշատ թագավորի տղեն եմ։

— Բա ո՞ւր ես գնում, աստված հաջողա։

— Թե՝ եկել եմ ձեր թագավորի աղջկան խոսացնեմ, առնեմ ինձ կնիկ։

— Մենք որ կանք,– ասում են աղջիկները, — էդ թագավորի աղջկա աղախիններն ենք։ Մենք քեզ կտանենք նրա մոտ, համա մինչև էդ, քեզ հետ նարդի պիտի խաղանք, ով որ տանուլ տա,— ունեցածը տա։

— Լավ, ի՜նչ եմ ասել, դե բերեք խաղանք։

Նարդին բերին դրին առաջները, տղեն ձիու ճիպոտը դրեց կողքը։
— Դե գցեցինք— ասեց։ Գցեցին, տղեն մնին տարավ։

— Աղջկերք,— ասեց,— էս մի՞ն։

— Մին։

Մեկ էլ խաղաց, էլի տարավ։ Ասեց.— իմացա՞ք, աղջկերք, էս էլ երկուսիդ տարա։

Մինը մնին թե.

— Տնավեր, տարավ, խայտառակ կլինենք, փեշդ մի քիչ ետ քաշիր, թող աչքը գցի, բալքի տարվի։

Աղջիկը որ փեշը ետ քաշեց խաղալու վախտը, տղեն ձիու ճիպոտով տվուց դրա ոտին, թե.

— Տո լաչառ, էս խաղ ա՞, թե լրբություն ա։

Սրան էլ տարավ։

— Դե, որ էդպես էլավ,— ասին աղջկերքը,— մեզ տարար։ Մեր ունեցածը քո ինչի՞ն ա պետք, լավն էն ա, ամեն մինս մի առակ ասենք, որ բալի չխոսկանին խոսացնենք, քեզ կնիկ առնես։ Դե վեր, գնանք։

էկան թագավորի մոտ,՝ տղեն թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, եկել եմ աղջկանդ խոսացնեմ՝ ինձ կնիկ առնեմ։

—- Այ, որդի,— ասեց թագավորը,— էնքանն եկան, ի՞նչ շահեցին, որ դու ինչ շահես։ Էս աղջիկս՝ աստծու պատիժ ա իմ գլխին։ Ոչ մարդ ա հավանում, ոչ մեկի հետ խոսում, ոչ էլ ուզում ա պսակվի։ Ով էլ գալիս ա, իրեք հետ, իրար վրա պետք ա խոսացնի, թե հո չէ՝ գլուխը կարիլ ա տալիս։ Մեղք ես, ձեռ քաշի դրանից։

Տղեն թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, ճակատի վրա գրածը մարդի ձեռով չի ջնջվի։ Թե գլուխս կտրվելու ա՝ թող կտրվի։ Իմ արինը հո մեկելներիցը կարմիր չի՞։

— Դե, մեղքը քու վիզը,— ասեց թագավորը, գնաց վերև, թախտին նստեց տասներկու սինոդապետների հետ, ասեց.

— Կանչեք իմ չխոսկան աղջկան։

Աղջիկը տուն մտավ իրա իրեք աղախինների հետ։ Ի՜նչ աղջիկ, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն, որ չուտես, չխմես, չհագնես, չմաշես հենց նրա շենք ու շնորհքին թամաշ անես, մի խոսքով՝ արեգակի կտոր, մի հրեշտակ, մի մարալ, մի ջեյրան, մի հուրի-մալաք, որ արևին ասում ա՝ դուրս մի արի, ես դուրս եմ եկել։ Էնքան սիրուն էր։

Տղեն սրան որ չի տեսնում, խելքամաղ ա լինում։

— Բարով քեզ, ասում ա, թագավորի աղջիկ։

Աղջիկը ձեն չի հանում։ Ուրիշ մի մարդ էլ ա չի խոսում։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես Արևշատ թագավորի տղես, հրես եկել հասել եմ ձեր երկիրը։ Որ ետ դառնամ, տուն գնամ, հերս հարցնի թե՝ ի՞նչ լսեցիր, ես իմ հորը ի՞նչ պատասխան տամ։ Գոնե մի առակ ասող լինի, լսեմ։

— Ջահել թագավորի որդի,— ասեց աղախիններից մինը,— համբերի, ես մի շատ լավ առակ ասեմ, դու ականջ դիր։

Թե՝ ասա։

— Ժամանակով,— ասեց աղախինը,— իրեք ընկեր են լինում։ Մինը արագավազի աշակերտ, մինը՝ բժշկի, մինն էլ՝ աստղագետի։ Դու հիմի արի տես, որ իրեքն էլ մի աղջկա են ուզում, համա դեռ իրեք տարի էլ ունեն ծառայելու սովորելու։

Օրերի մի օրը, իրեք ընկերը եկան իրար մոտ, աստղագետի աշակերտն ասեց.

— Տղերք, իրիկվա աստղի ճառագայթելու ժամանակն ա, տենամ մեր ուզած աղջիկր ի՞նչ հալի ա։

Տեսավ ու.

— 0՜ֆ, օ՜ֆ, ասեց,— տղերք, շատ ծանր հիվանդ ա, հազար ափսոս, ի՜նչ աղջիկ էր...

— Ա՜խ,— ասեց բժշկի աշակերտը,— ես դրա դեղը գիտեմ, հասցնող լիներ՝ անտեղի չէր մեռնի։

Արագավազը ասավ.

— Տուր, ես կհասցնեմ։

Առավոտը շուտ վեր կացավ, դեղը հասցրուց աղջկան, աղջիկը դեղը խմեց թե չէ, տեղն ու տեղը լավացավ, ոտի կանգնեց, ոնց որ մորեն մեկ։

Աղջկա հերը ուրախացավ, ելավ աշխարհով մեկ, եդնա դառավ էն տղերանցը թե՝

— Էս աղջիկս ո՞րիդ տամ. հո իրեքիդ տվողը չե՞մ։

Հիմի արագավազն ասում ա.

— Իմն ա էդ աղջիկը, ես եմ դեղ բերել, լավացրել։ Բժշկի աշակերտն ասում ա.

— Իմն ա, ես եմ դեղը տվել, որ չտայի ո՞նց կլավանար էդ աղջիկը։

Աստղագետն էլ թե.

— Իմն ա, ես որ չիմանայի, թե հիվանդ ա, դուք ի՞նչ կարայիք անել։ Խառնվեցին իրար, ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջ՝ մինն ասեց՝ արագավազինն ա, մինն ասեց բժշկինն ա, մինն ասեց աստղագետինն ա։

Էստեղ չխոսկան աղջիկը էլ չդիմացավ, էնտեղից ձեն տվեց.

— Իմ հոր հացը ձեր պնչերքովը թափի, որ կարում չեք մի աղջիկ մարդու տալ։ Էդ ի՞նչ ա, որ դուք էդքան քրքրում եք։ Աղջիկն արագավազին կհասնի։ Բաղդատ էլ մի երևելի բժիշկ կա քանի՞ կոպեկ արժի, որ իմ հիվանդն էստեղ մեռնում ա։

— Դե՜ որ աղջիկն արագավազին կհասնի,— ասում ա թագավորը,— դու էլ էս ջահել թագավորի տղին կհասնես, որ քեզ խոսացրեց։

Չխոսկան աղշիկը հո էնա ուզում էր իրան կտրատի, համա էլ ո՞ւր. խոսքը բերնիցը թռցրել էր։ Ասեց՝ «էս տղեն ինձ դեռ երկու հետ էլ պիտի խոսացնի, որ մեռնեմ էլ չեմ խոսալու»։

Սի վախտ էլ անց կացավ։ Որ ասես, մեկն է լա ձեն-ծպտուն չհանեց։

Տղեն էլ եդ թե.

— Թագավորն ապրած կենա, բա ես ի՞նչ պատասխան տամ հորս, թե ի՞նչ լավ բան լսեցի ձեր երկրումը։

— Թագավորի տղա,— ձեն տվեց էն մեկել աղախինը,— համբերի, մի առակ էլ ես ասեմ։

Թե՝ ասա։

։-— Ժամանակով,— ասեց աղախինը, — երկու ախպեր շատ իրար սիրում էին, էնպես, որ մի րոպե մինը մնին չտեսներ՝ սիրտը կպատռեր։ Մեծը պսակված էր, պուճուրը ազապ էր։ Մի օր աներն եկավ, թե.

— Խնամի, էրեխանցը, իմ աղջկան, իմ փեսին իրեք օր ժամանակով տուր, տանեմ մեր տուն, զանքանչը տեսնի, մխիթարվի, էլ եդ բերեմ ձեր տուն։

Վեր կալավ աղջկան, փեսին, թոռներին՝ տարավ։ Ամա, իրեք օրը քաշեց տասն օր եկան ոչ։

Ազապ ախպերն ասեց,

— Կամ ախպորս ա բան պատահել, կամ ախպորս էրեխեքին, գնամ տեսնեմ՝ ի՞նչ ա էլել։

Ձին նստեց գնաց։ Ճամփին մի խոնարհված եկեղեցի կար։

— Ով սուրբ եկեղեցի,— ասեց,— գնամ տենամ իմ ախպերը, իմ հարսը, իմ ախպոր էրեխեքը ողջ-առողջ են, ես գամ էստեղ մատաղ լինեմ։

Մի քիչ էլ գնաց, տեսավ խնամին, ախպերը, հարսը, էրեխերքը, ողջ-առողջ գալիս են։ Փաթաթվեցին իրար, ասեց՝

— Ա՛յ տնաշեն, ի՞նչ էլավ քեզ, ախր մեր սիրտը պատռվեց։

Վեր կացան եկան հասան էն խոնարհված եկեղեցուն։ Պուճուր ախպերը թե.

— Հարսի ջան, ձիս բռնի։ Ես մի մտնեմ եկեղեցին, աղոթք անեմ ու գամ։

Գնաց, թուրը գցեց, իրա գլուխը կտրեց։

Մեծ ախպերն ասեց.

— Այ կնիկ, մի ձիս բունի, տենամ էն տղեն ի՞նչ էլավ։

Մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի, ախպերն իրա գլուխը մատաղ ա արել։

— Բահ,— ասեց,— իմ ազիզ ախպերը ինձ համար, իմ էրեխանց համար մատաղ էլավ։ Երանի գնացած չլինեի, օ՜ֆ, օ՜ֆ,— տվեց իրա վիզն էլ կտրեց։

— Այ հեր,— ասեց հարսը,–— մի էս ձիանը բռնի, տենամ էդ տղերքն ի նչ էլան, մտնողը էլ դուրս չի գալիս։

Հարսը մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի՝ մարդու էլ, տեգոր էլ վիզը կտրված ա, ամա չի իմանում ո՞ր գլուխը ո՞ր մարմինն ա, տեգոր գլուխը դրեց մարդու գլխի տեղը, մարդու գլուխը՝ տեգոր գլխի տեղը։ Աղոթք արեց, աստծանից խնդրեց, դե որ աստծանից խնդրեց, տեղն ու տեղը երկուսն էլ սաղացան, դիք կանգնեցին։ Հիմի տեգրն ասում ա՝ էս իմ կնիկն ա, մարդն ասում ա՝ ի՛մ կնիկն ա, ջանմ։

— Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— էս կնիկը ո՞ւմ պետք ա հասնի։

Որ ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջը, էստեղ թագավորի աղջիկն էլի չկարացավ իրան պահի։

— Դե էսա տրաքվեցի, հա՜,— ասաց,— դուք ի՛նչ սինոդականներ եք,— ասեց, որ կարում չեք մի կնիկ տեղավորեք։ Էդ կնիկը կհասնի գլխին, այ անխելքներ, չէ որ գլխի հետ ա պսակվել։

— Թե որ նա կհասնի գլխին,— ասեց թագավորը,— դու էլ կհասնես քեզ խոսացնող տղին։

Աղջիկը ուշը հավաքեց, տեսավ որ խոսք են քաշել բերնիցը, ոտները գետնովը տվեց, մտքումն ասեց, «թե մեկ էլ բերանս բաց անեմ՝ ես ինձ կսպանեմ»։

Ամենքը սուս ու փուս նստած էին, ասես պապանձված լինեին։ Էստեղ թագավորի տղեն նորից ասեց.

— Թագավորն ապրած կենա, ես խնդրում եմ, որ մի լավ առակ ասող լինի, ես ականջ դնեմ։

— Անհամբեր թագավորի տղա, համբերի,— ձեն տվեց երրորդ աղախինը,— ես մի առակ ասեմ, դու լսի, տես ինչ լավն ա։

— Լինում ա՝ չի լինում մի խառատ, մի դերձակ, մեկ էլ մի տերտեր։ Սրանք ախպեր են դառնում, գնում են ղարիբություն՝ աշխատանքի։ Գնում են, գնում, շատն ու քիչը աստված գիտի, մի մեշի ծայրին մութը վրա յա տալիս, էստեղ վեր են գալիս, որ գիշերը մնան, առավոտը էլի գնան իրանց ճամփեն։ Ասում են` «Եկեք գիշերը հերթով պահակություն անենք, որ մեզ հարամի բան չմոտենա»։

— Ուզո՞ւմ եք,— ասում ա խառատը,— հենց իրիկնեց ես պահակություն կանեմ, հետո դերձակին կարթնացնեմ, ես կքնեմ, լուսադեմին նա էլ թող տերտերին վերկացնի։

Ամենքն էլ համաձայնում են, ու առաջ խառատն ա պահակություն անում։

Սա ցախ ու մախ ա հավաքում կրակ անում, չունքի շատ ցուրտ էր։ Ուրագը գոտիկն ա խրում, մտնում մեշեն փետ կտրում, բերում էնպիսի մի փետե իսան շինում, որ գիշերը տեսնողը կասեր՝ «Էն ի՞նչ մարդ ա էնտեղ կանգնած», էնքան մարդի նման էր։

Էսպես շինում ա, դիք կանգնացնում, ինքը պառկում, դերձակի կողքը բոթում.

— Դերձակ ախպեր, վեր կաց, քու հերթն ա,— ասում ա՝ ինքը քնում։ Դերձակը վեր ա կենում, տեսնում ա՝ ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ դիք կանգնած ա,— ասում ա, «կարող ա գող լինի», էլ ձեն-ծպտուն չի հանում, կամաց-կամաց մոտանում ա, թուրը քաշում՝ տալի վեր գցում, նոր տեսնում ա, որ փետից ա՝ «էս խառատի սատանությունն ա, բա ես չկարենա՞ մ,— ասում ա,— խառատի գլխին մի օյին բերեմ»։

Բերում ա հենց էդտեղ, մի ձեռք լավ շոր կարում, փետե մարդուն հագցնում, հետո պառկում, տերտերին բոթում.

— Տերտեր, տերտեր, Վեր կաց քու հերթն ա, մի քիչ էլ ես աչքս կպցնեմ։ Տերտերը վեր ա կենում, տենում ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ կանգնած՝ թուքը-մուքը կպչում ա.

— Ո՞վ ես, ո՞վ ես, ո՞վ ես — պատասխան չկա։ Տանում ա բերում, որ չի տալիս՝ սա երեսարքի վրա փռկվում ա, վեր ընկնում։ Նոր հասկանում ա, որ դա խառատի ու դերձակի սատանությունն ա։

— Այ, հարա՜յ,— ասում ա,— նրանք էնքան էլան՝ էս թավուր իսան շինեցին, բա ես, սուրբ տերտեր, չկարենա՞մ սրան հոգի տամ։— էնքան աղոթք ա անում, որ աստված լսում ա նրա ձենը, տեղնուտեղը էդ փետի մարդին հոգի ա տալիս։ Ամա աստված շշկլվում ա, աղջիկ ա դարձնում։

Դու արի տես հիմի, էս իրեքով իրար հետ վիճում են։

Խառատն ասում ա՝ «էս աղջիկը ինձ կհասնի, չունքի ես փետից շինեցի»։ Դերձակն ասում ա՝ «Չէ՛, ինձ կհասնի, ես որ՝ շոր չէի կարել, հիմի ցրտիցը դիք չորացել էր»։ Տերտերն էլ ասում ա՝ «Հազիր ինձ կհասնի, ես որ աղոթք չէի արել, նրան ո վ հոգի կտար»։

— Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— հիմի էս աղջիկը ո՞րին կհասնի։

Էլի ղալմաղալը ընկավ սինոդականների մեջը` չկարացին տեղավորեն էն աղջկան։

— Հալբաթ որ՝ խառատին, նա յա փետից մարդ շինել։

— Չէ որ չէ, դերձակի՛ն, նա չա շոր հագցրել տաքացրել։ Չխոսկան աղջկա սիրտը էլ չի դիմանում, ձեն ա տալիս

— Տո, ձեր դատաստանը քանդվի, ո՞րդիան նրանց կհասնի։ Տերտերը, որ չլիներ, փետի կտորին ո՞վ հոգի կտար. հազիր տերտերին կհասնի։

— Դե, որ նա տերտերին կհասնի,— ասում ա թագավորը, դու էլ էս տղին կհասնես։ Այ տղա, նշանդ տուր։

Տղեն, էստեղ մատանիքը հանում ա, դնում աղջկա մատին։ Հետո, ականջին ասում՝ «Տեսա՞ր, ո՞նց խոսացրի քեզ»։

Աղջիկը թե` «Միամի՛տ, դու ինձ որ դուր չէիր էկել ձենս չէիր լսի։ Լավ իմացի՝ կամակոր կնկան հեչ մարդ չի կարա կոտրի»։

Նոր էստեղ հարսանիք են անում, նրանց պսակում։
Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ, թե որ կարոտ եք, հասնեք ձեր մուրազին։

[Speechless]

5. ՉՈՒԹՉԻ

Լինում ա չի լինում մի թագավոր, սրան ունենում ա մի աղջիկ։ Օրվա մի օր մի ձկնորս իրեք լավ ձուկ ա բռնում, տանում թագավորին փեշքեշ։ Թագավորն էլ վեր ա ունում, տալի նազրին՝

— Առ,— ասում ա,— էս ձկները տար տուր աղջկանս, զաթի քեֆը տեղը չի, բալի սիրտն ուզում ա, թող խաշիլ տա ուտի։

Էս նազիրն ա՝ ձեները դնում ա մի էրծաթի սին ու մեջ, տանում ա տալի թագավորի աղջկան։

Աղջիկը որ տեսնում ա, հարցնում ա.

— Էդ ձկները է՞գ են, թե որձ։

— Թագավորի աղջիկն ապրած կենա, որձ են,— ասում ա նազիրը։

— Դեն տարեք, կորցրեք,— ասում ա աղջիկը,— չե՞ք իմանում, որ ես իսկի որձեղենի էրես չեմ ուզում տեսնեմ, ուր մնաց ուտեմ։

Ձկները էս խոսքը որ լսում են, վեր են կենում, պոչների վրեն կանգնում, ծիծաղում, էլ ետ շրմփալեն վեր ընկնում։

Թագավորին էս խաբարը որ տանում են, սրա բերանը մնում ա բաց`

— Ոնց լինի, — ասում ա,— պիտի իմանամ էս ի՞նչ բան ա, էդ ձկները ինչի՞ էին ծիծաղում։

Թագավորի աղջիկը, որ տեսնում ա ձկների ծիծաղելը, կանչում ա նազիրին.

— Կգնաս, — ասում ա,— մեր աշխարհը ման կգաս, կհարցնես, որտեղ իմ անունը չեն տալ, ինձ չեն ճանաչի, կգաս, կասես, որ ես էնտեղ մարդու գնամ։

— Լավ,— ասում ա նազիրը,— վեր ա կենում, ընկնում ճամփա։ Գնում ա, գնում, շատն ու քիչը աստված գիտա, տեսնում ա հրես մի մարդ, մնել մի շահել տղա չութով վրա են անում։ Չութչու տղեն իմաստուն ա լինում։

— Այ հեր, ասում ա,— հրեն թագավորի նազիրը գալիս ա։

Նազիրը գալիս ա, հասնում դրանց.

— Բարի աջողում, բաբի,— ասում ա, ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, քեֆներդ, հալներդ, ո՞նց եք, ի՞նչ եք անում։

— Ջանսաղություն, թագավորի նազիրը սաղ լինիմ,— ասում ա Չութչին,— կանք, ապրում ենք էլի։ Խեր լինի, բա դու էդ ո՞ւր ես գնում,— հարցնում ա։

— Գնում եմ մեր մհալը պտտեմ, տենամ ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, թագավորիցը խալխը հո գանգատավոր չեն։

— Թագավորի նազիրը ապրած կենա,— ասում ա Չութչու տղեն,— զուր ես չարչարվում, ինչքան էկել ես՝ տասն էնքան էլ գնաս, հլա թագավորի աղջկա անունը կա, զուր տեղը մի գնա, ետ դառ, գնա քու բանին, դու էլ ես մեղք, ձիդ էլ։

Թագավորի նազիրը տղի էս ասածը որ լսում ա, գալիս ա թագավորի աղջկանը մին-մին պատմում թե՝ էսպես, էսպես բան, ֆլան տեղը մի Չութչի կար, նրա տղեն էսպես պատասխան տվեց։

Թագավորի աղջիկը էս որ լսում ա, սուտ հիվանդ ա ձևանում։ Աշխարքումը ինչքան հեքիմ ա լինում, թագավորը բերել ա տալիս՝ աղջիկը չի լավանում։ Օրեն մի օր էլ, աղջիկը հորն ասում ա.

— Թագավորը ապրած կենա, բա չես ասի՝ էս գիշեր էրազիս մի սուրբ հալևոր էկավ՝ «Այ որդի,— ասավ,— ֆլան զեղումը մի Չութչի կա, էդ Չութչին մի մինուճար տղա ունի, պիտի էն տղին մորթեք, արինը խմես, որ լավանաս»։ — Այ հեր,— ասաց,— թե ուզում ես լավանամ, պիտի էն տղին մորթեք, պիտի բերել տաս, թե հու չէ՝ դու գիտաս։
Թագավորը կանչում ա նազիրին։

— Մի բեռ ոսկի վերկունես,— ասում ա,— կտաս Չութչուն, նրա տղին կառնես կբերես։

Չութչու տղեն դե իմաստուն էր, էս բանը իմանում ա։

— Այ հեր,— ասում ա,— թագավորը իրա նազիրին ղրկել ա, որ գա քեզ մի բեռը ոսկի տա, ինձ առնի տանի թագավորի աղջկա համար։ Մի վախի, ոսկին առ, ինձ տուր տանի։ Հանգիստ կաց,— ասում ա,— որ ասես ինձ բան չի լինի. ողջ-առողջ ետ կգամ։
Նազիրն ա՝ գալիս ա հասնում Չութչու տունը.

— Բարով, բաբի,— ասում ա։

— Բարով, աստծու հազար բարին,— ասում ա Չութչին,— խեր լինի, խի ես էկել,— հարցնում ա։

— Էկել եմ,— ասում ա,— տղիդ տանեմ, թագավորը ուզել ա։ Հրես էս մի բեռ ոսկին էլ քեզ փեշքեշ ա ղրկել։

— Տար, փեշքեշ ա,— ասում ա Չութչին,— տղեն ի՞նչ ա, որ ես թագավորիցը խնայեմ։

Նազիրն ա՝ մի բեռ ոսկին տալիս ա Չութչուն, նրա տղին քաշում թարքն ու ճամփա ընկնում։

Ամա նազիրի սիրտը մղկտում ա՝ էս տեսակ գոզալ տղին ախար ոնց մորթի, բերում ա իրանց տուն։ Նազրի կնիկը տենում ա մարդը դառը-տխուր նստած ա։

— Այ մարդ,— ասում ա,— խի՞ ես էդպես տխուր-տրտում նստել, ասա տենամ դարդդ ի՞նչ ա։

— Այ կնիկ,— ասում ա,— տեսնում ես էս տղին, սրան պտի մորթենք, որ ինչ ա թագավորի էն անսիրտ աղջիկը սրա արինը խմի, լավանա։

— Տնաշեն,— ասում ա կնիկը,— էդ ինչ ա, որ դրա հմար դարդոտել վարամնոտել, նստել ես։ Մի ոչխար մորթի, արինը լցրու մի ամանի մեջ, էս տղի շորերն էլ արնոտ արա, տար թագավորի աղջկանը տու, ասա. «Մորթել եմ, արինն էլ հրես բերել». նրանք շատ գիտե՞ն, թե էդ ինչի արին ա։

Նազիրը էդպես էլ անում ա, ոնց որ սովորեցրել էր կնիկը, գալիս ա թագավորի աղջկա մոտ։

— Թագավորի աղջիկը ապրած կենա,— ասում ա,— էրեխուն ինչքան բշտեցի, հետն էլ կռվեցի` չեղավ, չեկավ, ես էլ վերկալա, ճամփին մորթեցի. հրես էս արինը, էս էլ արնոտ շորերը։

Թագավորի աղջիկը էն րոպեին արինը խմում ա՝

— Օխա՜յ,— ասում ա,— անջաղ մի սիրտս հովացավ։ Տեղնուտեղը լավանում ա՝ ոտի կանգնում։ Թագավորը ուրախանում ա, որ աղջիկը լավացավ։

Ժամանակ ա անցկենում, ամա արի տես, որ ձկների ծիծաղելը թագավորի մտիցը չի գնում, օրեն մի օր կանչում ա նազիրին՝

— Մի շաբաթ քեզ ժամանակ,— ասում ա,— պիտի իմանաս, էն ձկները, որ բերիր տվիր աղջկանս, ինչի էին ծիծաղում, դրանով ի՞նչ էին ուզում ասեն։

— Աչքիս վրեն, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա նազիրը։ Գալիս ա տուն, դառը-տխուր, նոթերը կիտած նստում ա։

Չութչու տղեն հարցնում ա.

— Խի՞ ես էդպես նոթերդ կիտել։ Ասա տենամ դարդդ ինչ ա։

— Է՜ , այ որդի, էսպես, էսպես, էսպես բան։ — Նազիրը նստում ա մին-մին տղին պատմում թագավորի հրամանը։

— Հեչ մի վախի,— ասում ա տղեն,— թագավորը թող ինձ կանչի, ես դրա պատասխանը կտամ։

Էգսի օրը նազիրը գալիս ա թագավորին, թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, մեր տանը մի ջահել տղա կա, նա կասի թե ի՞նչի էին ծիծաղում ձկները. գնամ բերեմ։

— Գնա կանչի, գա,— ասում ա թագավորը։

Տղեն գալիս ա, ջուխտ ձեռը դնում ա դոշին, խորը գլուխ տալի, էնտեղ կանգնում։

— Դե ասա տենամ, իմ պատասխանը դո՞ւ պիտի տաս։

— Հա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ամա որ ասեմ՝ հո չե՞ս փոշմանի։

— Չէ,՛ չեմ փոշմանի,— ասում ա թագավորը։

— Ասե՞մ,— նորից ա հարցնում տղեն։

— Ասա,— ասում ա թագավորը։

— Լավ, թագավորն ապրած կենա։ Ես որ մորից ծնվեցի, տատմերը ինձ փաթաթելիս մի առակ ասեց, հլա կաց մի էդ առակը ասեմ, հետո քո պատասխանը տամ։

— Ասա,— ասում ա թագավորը։

— Մի թագավոր մի տղա ուներ։ Էդ թագավորի տղեն մի հատ թառլան ղուշ ուներ։ Էդ ղուշը վեր էր ունում, գնում որսի։ Օրվա մի օր, թագավորի տղեն, որ շատ էր բեզարել որս անելուց, էնպես էր ծարավել, որ էնա ուշը գնում էր։ Մին էլ տեսավ որ, հրե՜ն, քարափի գլխիցը ջուր ա կաթում։ Ծոցի թասը հանեց բռնեց էդ կաթող ջրի տակ, թասն էկավ լցվեց, ուզեցավ թե խմի, ղուշը թևով տվեց թասի ջուրը թափեց։

— Դու ուզում ես, որ ես ծարավ մեռնե՞մ,— չարացավ թագավորի տղեն, քաշեց ղշի գլուխը պոկեց։ Հետո որ վեր էլավ քարափի գլուխը, տեսավ, ի՜նչ տեսավ, էնտեղ մի սատկած օձ ա ընկած, էդ նրա թույնն ա, որ կաթել ա ներքև։

Տղեն շատ փոշմանեց, որ ղշի վիզը կտրել էր, համա էլ ու՜ր, բանը բանից անց էր կացել։

— Դե, հիմի ասա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ղուշը սպաներ լավ է՞ր, թե սաղ մնար լավ էր։

Թագավորը թե՝

— Չէ, սաղ մնար, լավ էր։ Էն ղուշն իմաստուն էր։ Հալբաթ որ տղեն կփոշմաներ։

Էս տղեն թե`

— Թագավորն ապրած կենա, որ էս ձկների ծիծաղելու պատճառն ասեմ՝ դու էլ կփոշմանես։

— Չէ, չեմ փոշմանի,— ասում ա թագավորը,— պիտի ասես։

— Դե չավ,— ասում ա տղեն,— որ զոռում ես՝ կասեմ, ամա, թագավորը ապրած կենա, իմ քավորը, որ ինձ կնքած՝ ժամիցը տուն էր բերում, ճամփին մի առակ պատմեց։ Էդ առակը քեզ պատմեմ, հետո պատասխանդ տամ։

— Պատմի,— հրամայում ա թագավորը։

— Ժամանակով,— ասեց տղեն,— մի թագավոր, մի շատ խելոք ու իմաստուն օձ ուներ դռնապան։ Ինչ մարդի սիրտը որ բարի էր լինում, օձը նրան ճամփա էր տալի՝ գալիս էին թագավորի մոտ, ինչ մարդի սիրտը որ չար էր լինում՝ օձը թողում չէր որ գա։
Սինոդապետները մի օր ասեցին.

— Թագավորն ապրած կենա, թե օձդ կվերջացնես, մենք էլ կգանք սինոդ, թե հու չէ՝ չենք գա։

Թագավորը մտածեց՝ «էս տասներկու մարդի խաթրը ո՞նց կոտրեմ մի օձի խաթեր»։ Թուրը քաշեց օձի վրա, օձը փախավ, ամա պոչիցը կտրվեց մի թզաչափ։

Էն էր ու էն։ Օր օրի վրա էս թագավորի գործերը վատացան, փչացան, սրա զորքը կոտորվեց, շատ նեղության մեջ ընկավ, նոր իմացավ, որ իրա դովլաթը էդ օձի խելքն ու իմաստությունն էր։

«Վա՜յ,— ասեց,— ափսոս իմ օձը։ Էրկաթե տրեխ հագավ, էրկաթե գավազան առավ ձեռը, ընկավ աշխարքե-աշխարք՝ համա օձը չգտավ։ Նոր, որ քոռ ու փոշման տուն էր դառնում, տեսավ օձը հրեն սարի տակին։

— Օձ ջան,— ասեց, իմ դովլաթը փախել ա ինձնից։ Արի գնանք մեր տուն։
Օձն ասեց.

— Գնա բանիդ, ոչ իմ պոչի յարեն կսաղանա, ոչ քո սրտի յարեն։ Դու գնա քու բանին, ես էլ՝ իմ։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց աղեն,— ոնց որ էն օձի տեր թագավորը փոշմանեց, դու էլ կփոշմանես, որ ձկների ծիծաղելու պատճառը ասեմ։

— Չէ, չեմ փոշմանի, ասա,— հրամայում ա թագավորը։

— Որ էդպես ա, մի առակ ասեմ՝ լսի, նոր ուզածդ ասեմ։

Լինում ա, չի լինում մի թագավոր։ Էս թագավորը իսկի բան չի ունենում, ինքն ա լինում՝ մի Տուդի-ղուշ։ Հենց էնա էս Տուդի-ղշի հետ ա խորհուրդ անում։ Օրվա մի օր, մի ուրիշ Տուդի-ղուշ ա գալիս թագավորի Տուդի-ղշի մոտ, կտուցը նրա կտցին քսում, փաթթվում, էրկսով էլ դառը լաց են լինում, հետո... ծիծաղում են։ Էն եկվոր ղուշը թռչում ա, գնում։

— Էն ի՞նչ ղուշ էր,– հարցրեց թագավորը,— ինչի՞ լաց էլաք ու ինչի՞ ծիծաղեցիք։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց Տուդի-ղուշը,— էն ղուշը իմ ախպերն էր, էկավ ասեց. «Հերներս մեռել ա»։ Էհ, սիրտ էր, ջիգյար էր, մռմռաց, լաց էլանք։ Հետո էլ ասեց, «Նշան եմ դրվե, թագավորիցը իրավունք առ, արի հարսանիք»։ Դե, ախպեր ա, ուրախացա, խնդացինք, ծիծաղեցինք։ Թագավորն ապրած կենա, հիմի թե իրավունք կտաս՝ կգնամ, թե հու չէ` չեմ գնա։

— Գնա,— ասեց թագավորը,— համա թեզ եդ դառ։

Տուդի-ղուշը թագավորին գլուխ ա տալի, թռնում գնում։ Անց ա կենում մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մախլաս՝ մի շաբաթ, օրվա մի օր էդ Տուդի-ղուշը ետ ա դառնում՝ գալիս։ Գալիս ա, թագավորին գլուխ ա տալիս, կտցիցը մի գունդ թուղթ ա վեր գցում։ Թագավորը վեր ա ունում բաց անում, տենում ի՜նչ՝ իրեք հատ խնձորի կորիզ։ Կանչում ա իր այգեպանին, թե՝ «Էս իրեք կորիզը կտանես էնպես ջոկ տեղ կցանես, որ ղուշ, հավ, զադ չմոտենա»։

Անց ա կենում իրեք տարի։ Էդ իրեք կորիզը մի-մի ծառ են դառնում, էնքան էլ խնձոր են տալիս, որ չափ չկա։ Օրվա մի օրը այգեպանը տեսնում ա, խնձորները կարմրել են, հասնելու վրա են։ Տեսնում ա գետնին էլ մի մեծ կարմիր խնձոր վեր ընկած, ասում ա. «Տանեմ, թագավորը տեսնի»։

Դու մի ասի էդ խնձորը օձի կծած ա լինում, թունավորված։ Այգեպանը գալիս ա՝

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա,— խնձորները հասնելու վրա են. էս մինը ծառի տակին գտա, վեր կալա բերի, առ տես լավն ա։

Թագավորը հենց ուզում ա խնձորն առնի բերանը, նազիը-վեզիրը չեն թողնում՝ «Բալի դեղած ա,— ասում են,— առաջ մի ուրիշի տու ուտի՝ հետո դու կեր»։

Էդ խնձորը գցում են մի հորթի առաջ։ Հորթը խնձորը ուտելուն պես միջիցը տրաքում ա, վեր ընկնում։ Թագավորը էս որ տեսնում ա՝ հերսոտում ա, տեղիցը վեր ա կենում, Տուդի-ղշի վիզը պոկում, գցում դեն, հետո հրամայում ա, որ են բաղի չորս կողմը հասար քաշեն, որ մարդ մուրդ չմտնի, էն խնձորիցն ուտի։

Հիմի սրանց թողնենք էստեղ՝ գանք նախրչուն ու իրա կնկանը։

Էդ զեղումը մի նախրչի ա լինում իր կնկա հետ։ Էդ նախրչին կնկանը շատ էր ծեծում, անպատվում։ Հայվանը գիտեր, թե ամուսնությունը կնկանը ծեծելու մեջն ա։ Մի օր էլ, որ դանակը ոսկորին ա հասնում, կնիկը ասում ա՝ «ոնց անեմ, որ մեռնեմ, էս աշխարքիցը պրծնեմ»։ Միտն ա ընկնում, որ թագավորի բախչի խնձորները ուտողը տեղնուտեղը կմեռնի։ Մի հանգով մտնում ա բախչեն, տեսնում ա մարդ-մուրդ չկա, վռազ-վռազ մի խնձոր ա քաղում, ուտում ա, որ մեռնի, ուտում ա պրծնում, տենում ա ի՜նչ հրես ջահելացավ, դառավ ոնց որ մի տասնհինգ տարեկան աղջիկ։

Սուս ու փուս գալիս ա իրանց դռան առաջին կանգնում։ Իրիկունը մարդը տուն ա գալի՝ որ կնկանը ծեծի։

— Աղջի — ասում ա,— իմ կնկանը չե՞ս տեսել։

Աղջիկը երդում-կրակն ա ընկնում, թե՝ «Ես քո կնիկն եմ»։

— Դե որ իմ կնիկն ես... կնկա կռնիցը բռնում ա, տուր թե կտաս, մի լավ զխկում ա, սալջարդ անում, վեր գցում։

Էս կնիկը վեր ա կենում, դառը տխուր գնում թագավորին գանգատ։ Տեղը տեղին պատմում ա իր գլխով անցկացածը, անց որ ես ձեզ պատմեցի։ Թագավորը մնում ա զարմացած, թե`

— Դրո՞ւստ ես ասում, որ իմ բախչի խնձորիցը կերար, ջահելացար։

— Դրուստ, թագավորն ապրած կենա։

— Էս րոպեին բերեք նախրչուն։

Էն րոպեին նախրչուն բերում են թագավորի մոտ, զոռում, որ խնձորը ուտի։ Չի ուզում՝ վախում ա, ամա ուտելուն պես ջահելանում ա, դառնում տասնհինգ տարեկան տղա։ Թագավորը մնում ա սառած նախրչու ու նրա կնկա էրեսին մտիկ անելով։ Շատ ա գլխին վայ տալի, դարդ անում, վայ իմ Տուդի-ղուշ, այ իմ Տուդի-ղուշ, համա էլ ո՜ւր, բանը բանից անց էր կացել։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա իմաստուն տղեն,— հիմի ասա ինձ՝ Տուդի-ղշին սպանելը էն թագավորը փոշմանե՞ց, թե չէ։

— Հալբաթ որ,— ասում ա թագավորը,— փոշմանեց— բա էն տեսակ ղուշը կմորթե՞ն։

— Դե, հիմի տես,— ասում ա տղեն,— ոնց որ էն թագավորը փոշմանել ա, ընենց էլ դու կփոշմանես, որ ասեմ թե ինչի՞ էին ծիծաղում էն ձկները։

Թագավորը իրեք առակից մի բան էլա չհասկացավ, ասեց.

— Անկարելի ա, ձկների ծիծաղելու պատճառը պետք ա ասես։

— Դե, որ էդպես ա,— ասեց.......

[Speechless]

6. ԷՐԱԶ ՏԵՍՆՈՂ ԱՇԿԵՐՏԸ

Ժուկով ժամանակով լինում ա մի հեր, մի տղա։ Հերը շատ ծերացած ա լինում։ Էնպես որ հայ-հայը գնացել, վայ-վայն էր մնացել։ Օրվա մի օր վեր ա ընկնում՝ մեռնում։ Տղեն մնում ա անփեշակ, անփող։

Ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի, դես ա գնում, դեն ա գնում, որ շատ ման ա գալիս, ծանդր ու թեթև ա անում, գալիս ա թագավորի զարգյարի մոտ աշկերտ։

Էսպես անց ա կենում մի օր, երկու օր, իրեք օր, մի շաթաթ, մախլաս՝ մի ամիս, օրվա մի օր էլ թագավորը կանչում ա էդ զարգյարին։

— Ուստա,— ասում ա,— առ էս տասը ոսկին ու էս երկու անգին քարը, կտանես,— ասում ա,— ինձ համար լավ մատանիք կշինես, կբերես,

— Աչքիս վրա>— ասում ա զարգյարը,— գնում ա դուքան, ոսկին ու անգին քարերը դնում դազգյահի վրեն, աշկերտին պատվիրում, որ ուշ դարձնի,— ասում ա,— գնամ տուն հաց ուտեմ պրծնեմ, հետո կգամ կշինեմ։

Էս աշկերտն ա՝ ուստեն ոտը շեմքիցը դուս ա դնում թե չէ՝ գլուխը դնում ա դազգյահին, քնում։
Սատանի պես էլ հենց էդ վախտը թագավորը իրա նազիր-վեզիրի հետ դերվշի շորեր հագած գալիս ա էդ տեղերը ման գալու՝ տեսնի ի՞նչ կա, ինչ չկա։ Էդ զարգյարի դուքանի մոտով անց կենալիս նկատում ա, որ աշկերտը քնել ա, իրա տված ոսկին ու անգին քարերն էլ հրեն դազգյահի վրեն։

Թագավորը էս որ տեսնում ա, ուսուլով մտնում ա ներս, առ հա, դրան մի լավ սիլլա։ Տալիս ա ու դռան ետևը ծլկում։

Աշկերտը վեր ա թռնում, տեսնում մարդ չկա։

— Այ անաստված,— ասում ա,— խի՞ չթողիր մուրազիս հասնեմ, ի՞նչ ասեմ, ինձ սիլլա տվող, ոնց որ դու մուրազս փորիս թողիր, բարով դու էլ քու մուրազին չհասնես։

Էս խոսքը թագավորը որ լսում ա, թողնում ա գալի պալատ։

— Էս սհաթին,— ասում ա,— կգնաք ֆլան զարգյարի աշկերտին կբերեք էստեղ։

Ծառաները աշկերտին առաջ են անում, բերում թագավորի մոտ։

— Ֆլան զարգյարի աշկերտը դո՞ւ ես,— հարցնում ա թագավորը։

— Հա, թագավորն ապրած կենա, ես եմ։

— Այ տղա,— ասում ա,— ասա տեսնեմ ի՞նչ էր քու մուրազը, որ փորիդ թողի, ասա ես կատարեմ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա աշկերտը,— իմ մուրազն էնենց բան ա, որ չեմ կարա ասեմ։

— Չե՞ս ասի, տես՝ կփոշմանես։

— Թագավորն ապրած կենա, ինչ ուզում ես արա, արինս քեզ հալալ ա։

Թագավորը հրամայում ա՝ տանեն սրան գցեն մի մութ հորի մեջ, բալի վախենա, ասի։ Էդ գրշերը տղեն մնում ա հորի միջին։

Էգսի օրը թագավորը տղին բերել ա տալի։

— Այ տղա,— ասում ա,— աստծուց վախեցի, արի ինձ էրազդ ասա։ Օր ասես, իմաց կաց` ինչ ուզես, կտամ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա աշկերտը,— չեմ ասի, ինչ ուզում ես արա։

Սրան տանում են էլի դմփալեն գցում էդ հորի մեջ։

Խեղճ տղեն սոված, ծարավ մնում ա հորի միջին մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մախլաս մի շաբաթ, տեսնում ա հորի բերանը բաց անող չկա։ Էնտեղ ընկած մի փետի կտորով սկսում ա կամաց-կամաց հորի մի կողմիցը քանդել։ Քանդում ա, քանդում, ըհը՛, մի ծակ ա բացվում, ծակը լենացնում ա, գոտիկը մեջքիցը ետ անում, մի տուտը էնտեղ բանդ անում, մեկելը բռնում ու սլլալե վեր գալիս ներքև։ Վեր ա գալիս, ի՞նչ տեսնում՝ մի օթախ մաքուր ավլած, սրբած, սարքած, միջին մի թախտ դրած, թախտի վրեն մի ձեռք խաս տեղաշոր գցած, մի սիրուն, էնքան նախշուն, հուրի-մալաք աղջիկ էլ էդ տեղաշորի միջին քնած ա, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն, որ չուտես, չխմես, չհագնես, չմաշես, հենց նրա շարմաղ երեսին թամաշա անես։

Սրան որ չի տեսնում՝ խելքամաղ ա լինում։

Ամա, կողքին էլ՝ մի ոսկե սինու մեջը՝ փլավ, մի ղազ էլ տապակած, փլավի գլխին դրած: Էս մեր տղեն կուշտ ու կուռ փլավն ուտում ա, հետո աղջկա երկու թուշը պինդ-պինդ պաչում, նոր գոտիկի տուտը բռնում, բարձրանում, էլ ետ իրա տեղը։
Դու մի ասի՝ էդ աղջիկը հենց թագավորի իմաստուն աղջիկն ա լինում։ Զարթնում ա տեսնում՝ իրա փլավը կերել են, հայելու մեջն ա մտիկ տալիս,

տեսնում էրեսի վրեն լաքա կա։ Դես ա ընկնում, դեն ա ընկնում, մարդ-մուրդ չկա։ Դուռն էլ ամուր փակած ա։ Մնում ա զարմացած, էս ի՞նչ բան ա։

Էգսի օրը աշկերտը էլի վեր ա գալիս էս օթախը, աղջիկը՝ քնած։ Նրա փայ փլավն ուտում ա, աղջկա ջուխտ թուշը պաչում, հենց ուզում ա գնա, աղջիկը նրա փեշը բռնում ա։

— Այ տղա,— ասում ա,— օձն իրա պորտովը, ղուշն իրա թևովը սիրտ չի արե էստեղ ոտ դնի, դու ո՞նց սիրտ արիր մտար իմ օթախը։ Հիմի ո՞նց ես գնամ հորս ասեմ, էս սահաթին գլուխդ կտրել տա։

— Թագավորի աղջիկը ապրած կենա,— ասում ա աղեն,— քու սերն ա բերե։ Քանց հորդ ես ասում,– ասում ա,– էն ա դու քու ձեռովը կտրի պրծի էլի:

Էս խոսքերր շատ ա դուր գալի աղջկանը։

— Բաս որ էտենց ա,— ասում ա,— սրանից դենը ես քոնն եմ, դու իմը։ Համաձա՞յն ես։

— Համաձայն եմ,— ասում ա տղեն։

Ու նստում են հալալ հացի։ Ուտում են, խմում, քեֆ անում, ջան ասում, ջան լսում, մինչև դառնում ա կեսգիշեր, նոր տղեն գնում ա իրա տեղը, ծակը լավ փակում, որ մարդ չիմանա։

Ըսենց անցկացավ մի ամիս, էրկու ամիս, իրեք ամիս։

Օրեն մի օր թագավորը տղին հանել տվեց հորիցը։

— Հը՞։— ասեց,— էրազդ ասո՞ւմ ես, թե չէ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— թեկուզ իրեք տարի էլ պահես հորի միջին, ես իմ էրազը ասողը չեմ։

Էս տղին տանում են էլ ետ գցում հորի մեջ։ Սա էլ աստծու օրը կախ ա ընկնում աղջկա օթախը, մինչև լուսադեմ մնում, լուսադեմին նոր գնում իրա տեղը։

Էսենց անց ա կենում մի ժամանակ։

Օրեն մի օր Ֆրանգստանի թագավորը էդ երկրի թագավորին իրեք ձի ա ղրկում, թե` «Պիտի իմանաս սրանց ամեն մեկի տարիքը, չիմացար, իմաց կաց, քու սաղ թագավորությունը քարուքանդ կանեմ, դու գիտաս»։

Էս թագավորը միտք ա անում, միտք, վերջը ասում՝ թե իմանա` իմ իմաստուն աղջիկը կիմանա, էլ մարդ չէ։ Ամա աղջիկը հորը պատասխան ա ղրկում, թե իմաստությունս գնացել ա, ուրիշին հարցրու։

Գիշերը թագավորի աղջիկը տղին ասում ա`. բա չես ասի էսպես, էսպես բան։ Ես մախսուց խաբար ղրկեցի, թե իմաստությունս գնացել ա, թող ուրիշին հարցնի, որ ինչա` քեզ սովորացնեմ, գնաս գտնես, բալի էդ հորիցը քեզ ազատի։

— Էդ լավ էլավ, — ասում ա տղեն,— սովորացրու տենամ։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբարը տանք թագավորիցը։ Սա կանչում ա իրա նազիր-վեզիրին, պալատի մարդկերանցը բոլորին էլ հավաքում ա, բալի մի ճար անեն։ Սրանք դես են տալիս, դեն են տալիս, ինչքան խելք-խելքի են տալիս, միտք անում, բան չի դուրս գալիս, չեն կարենում գտնեն։

Մեկ էլ թագավորի միտն ա ընկնում զարգյարի աշկերտը, ասում ա,— մարդ ա։ Բալի նա գտնում ա։
Էն սահաթին գնում են հորիցը հանում բերում տղին։

— Այ տղա,— ասում ա թագավորը,— թե իմացար էս իրեք ձիու տարիքը, ինչ ուզես, կտամ։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանում ինչ կա, որ չիմանամ։

Ոնց որ իմաստուն աղջիկը սովորացրած ա լինում, էն րոպեին ձիանոնցը լավ լազաթին ջրում ա, լողացնում, գարի ածում առաջները։ Տեսնում ա, որ մինը գլուխը մտցրեց մսուրը ու իրա համար հանգիստ ուտում ա՝ էս ձին իրեք տարեկան ա։ Տեսնում ա էն մեկելն էլ մոտացավ գարուն, համա մեկ ուտում ա, մեկ չէ, կամ թե փռնչացնում ա՝ էս ձին էրկու տարեկան ա։ Համա երրորդ ձին, որ ասես, գարի չի ուտում՝ դես դեն ա ծուլ լինում, տրտինգ տալիս։ Կամ թե չէ՝ քացի գցում, խալխին վախեցնում։ Էս ձին էլ մի տարեկան ա։

Ֆրանգստանի թագավորի մարդիկը, թագավորի նազիր-վեզիրը, բոլորը մնում են զարմացած, բերանները բաց իրար էրեսի մտիկ անելով։

Թագավորը չի իմանում ի՞նչ անի, ո՞նց տղի լավութենի տակիցը դուրս դա, համա բիրդան նրա էրազը միտն ա ընկնում։ Թագավորը աղաչանք-պաղատանք ա անում, որ ասի, նա էլի սատանի ձին ա նստում, չի ասում։ Թագավորը հրամայում ա, որ էլի ետ տանեն գցեն հորը։

Անց ա կենում էսպես մի ժամանակ՝ մի ամիս, երկու ամիս, իրեք ամիս, օրվա մի օր Ֆրանգստանի թագավորը էս թագավորին իրեք խնձոր ա ղրկում, իրեքն էլ մի տեսակի, մի ռանգի ու մի մեծության, ապսպրում ա, թե՝ «Պտի իմանաս էս խնձորից որը քանի տարվա ա. չիմացար՝ իմաց կաց, սաղ թագավորությունդ քար ու քանդ կանեմ, քեզ էլ տանով-տեղով եսիր կտանեմ»։

Թագավորը հարցնում ա աղջկանը, թե՝

— Հը՞, իմաստությունդ ետ չեկա՞վ։

Աղջիկն էլ ետ պատասխանում ա, թե իմաստությունս գնացել ա, ուրիշին հարցրու։

Գիշերը աղջիկը պատմում ա տղին, թե էսպես, էսպես, էսպես բան։

— Խնձորները վեր կունես ձեռդ,— ասում ա աղջիկը,— կգնաս հավուզի մոտ կկանգնես, մեկ-մեկ կգցես ջուրը՝ էն որ գնաց ջրի տակը ու էլ ետ էլավ ջրի էրեսը, իմացի, որ մի տարվա յա, էն որ գցելուն պես մի քիչ տակն էլավ, էլ ետ դուրս էկավ ջրի էրեսը, իմացի, որ երկու տարվա ա, համա էն որ իսկի ջրի տակը չի գնա, հենց կմնա երեսին, իմացիր, որ էն էլ իրեք տարվա ա։

Գլուխներդ ինչ ցավացնեմ։ Թագավորի ճարը կտրում ա, հրամայում ա տղին հորիցը հանեն։

— Տղա,— ասում ա,— կարա՞ս իմանաս,— ասում ա,— էս խնձորներից որը քանի տարվա՞ են։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանից էլ հեշտ բան։ Աղջկա խրատը մտին, տղեն ջոկում ա խնձորները, տալիս թագավորին։ Ֆրանգստանի մարդիկը, թագավորի նազիր-վեզիրը, մնում ա զարմացած՝ էս տղեն ինչքան իմաստուն, ինչքան խելոք ա, որ էս էլ երկու հետ էսպես դժվար բանը գտնում ա։ Թագավորր հո՝ ուրախացել, աշխարհով մին էր էլե. ուզում էր դրան լավ-լավ փեշքաշներ տա՝ բայց էլի նրա էրազը միտն ընկավ։
— Տղա,— ասեց թագավորը,— քեզ ուզում եմ բաց թողամ գնաս, քու արևի ձենն ածես. արի փեշիդ քարը վեր ածա, ասա տեսնեմ երազդ ի՞նչ ա։

Ամա թագավորը տեսավ, որ չէ, չի լինում, երազը չի ասում, էլի կոշտ ու կոպիտ ա պատասխանում, հրամայեց, որ տանեն էլի գցեն հորը։

Անց ա կենում ըսենց մի ամիս, էրկու ամիս, իրեք ամիս, վեց ամիս, մախլաս, մի տարի։ Օրվա մի օր մեկ էլ ի՞նչ ա տեսնում՝ Ֆրանգստանի թագավորը, հրես տասներկու երեխա ա ղրկե, տասներկուսն էլ մի բոյի, մի բուսաթի, էնքան իրար նման, էնքան իրար նման, կասենաս տասներկուսն էլ ախպրտիք լինեն, մի հորից, մի մորից, մի խոսքով՝ ոնց որ մի խնձոր տասներկու տապակ արած էնտեղ գրած, էնքան իրար նման են։ Լուր ա տալիս թե՝ «Պիտի իմանաս սրանցից որ՞ն ա աղջիկ, որը տղա, չիմացար՝ իմաց կաց, զորքս կառնեմ, կգամ թախտդ քանդ ու քարափ կանեմ»։

Որ մթնում ա, տղեն հորիցը կախ ա լինում թագավորի աղջկա օթախը։ Աղջիկը սրան թե՝ «էսպես, էսպես, էսպես բան»։

— Բա էդ ո՞նց պիտի գտնեմ։

— Կգնաս,— ասում ա աղջիկը,— կուժը տաք ջուր կլցնես, գիշերով գիշերհանա հաշտումը կկանգնես, էն տասներկու երեխեն, որ վեր կկենան էրեսները լվանան, կգնաս ձեռներին ջուր կածես։ Ով որ տեսար տաքին չդիմացավ, ձեռքը քաշեց ու «0՛ֆ, օ՛ֆ» արեց, իմաց կաց նա տղա յա, ով ձեռը չքաշեց, տաքին դիմացավ, իմաց կաց նա աղջիկ ա։ Տղերանցը ջոկ օթախ կանես, աղջկերանցը ջոկ։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբարը տանք թագավորիցը։ Ի՞նչ անի, ինչ չանի, ո՞ւմ կանչի, որ կարենա իրա դարդին դարման անի։ Վերջը հրամայում ա՝ գնան էլի հորիցը հանեն էն տղին։

— Տղա,— ասում ա,— Ֆրանգստանի թագավորը հիմի էլ էսպես մի զուլում ա ապսպրել. տես, կարա՞ս գտնես։

— Խի՞ չեմ կարա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանից էլ հեշտ բան։ Համա թագավորն ապրած կենա, լսել եմ, մի սիրուն, մի նախշուն, մի հուրի-մալաք աղջիկ ունես, որ Ֆրանգստանի թագավորի ուզածը գտնեմ, էդ աղջիկն ինձ կտա՞ս։

— Կտամ,— ասում է թագավորը,— մորդ կաթի նման քեզ հալալ ա։

Էն էդսի օրը տղեն, աղջկա սովորացրածի պես, տղերանցն ու աղջկերանցը ջոկում ա, կանգնում մի կողմ։ Մարդիկ մնում են ապշած էս տղի խելքի վրեն։

— Աֆֆարի՛մ,— ձեն են տալիս Ֆրանգստանի մարդիկը,— դրուստ ես ջոկե։

Թագավորն էստեղ բերում ա, աղջկանը տղի հետ նշան դնում. պսակում, յոթ օր, յոթ գիշեր հարսանիք անում։ Ի՜նչ քեֆ, ի՜նչ ուրախություն, ի՜նչ դափ ու զուռնա, որ էլ չափ ու սահման չկար։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբար տանք, ումնի՞ց, խաբար տանք, Ֆրանգստանի թագավորիցը։

Սրա մարդիքը գալիք են, թե՝ «Ֆրանգստանի թագավորն ապրած կենա, էն երկրռւմ մի ջահել-ջիվան տղա կա, էնքան խելոք, էնքան իմաստուն, որ էլ չենք կարա ասի։ Էս էլ իրեք հետ ինչ հարցնում ես՝ նա յա գտնում»։

— Բաս որ էսպես ա, — ասում ա Ֆրանգստանի թագավորը,– կգանք էլ ետ էդ երկիրը, էդ տղին կառնեք կբերեք ինձ մոտ, տեսնեմ էդ ի՞նչ տեսակ իսան ա։

— Մեր աչքի վրեն,— ասում են Ֆրանգստանցիք ու ճամփա ընկնում, հասնում՝ էլ ետ էն երկիրր. թե՝ «Թագավորն ապրած կենա, մեր թագավորր քու էն իմաստուն մարդին կանչում ա»։

Թագավորն էն րոպեին մարդ ա ղրկում տղի հետևից՝

— Տղա,— ասում ա,— Ֆրանգստանի թագավորը քեզ կանչել ա, կգնա՞ս։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա, որ հրամայում ես, կգնամ, ի՞նչ անեմ։

Վեր ա կենում, ֆրանգստանցիների հետ գնում նրանց երկիրը։ Գալիս են, գալիս, շատն ու քիչը աստված գիտա, մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մի շաբաթ, մախլաս՝ մի ամիս, հասնում են Ֆրանգստան, թագավորի ամարաթը, թագավորին գլուխ տալի, ընդե կանգնում։

— Իմաստուն տղեն դո՞ւ ես,— հարցնում ա թագավորը։

— Հա, ես եմ, թագավորն ապրած կենա։

— Դե, որ էդպես իմաստուն ես,— ասում ա,— առ էս պողպատի կտորը, ինձ համար սրանից մի լավ ձեռք մախմուրի պես կակող շոր կարի, որ հագնեմ։ Կարեցիր՝ աղջիկս քեզ կտամ, թե հու չէ, իմաց կաց, գլուխդ կթռչի։

Խեղճ տղի լեղին ջուր ա կտրում։ Ճարն ինչ։ Պողպատի կտորը ձեռին, դառը-տխուր դուրս ա գալիս գնում։

Էդ թաղավորի աղջկա պատուհանի տակով անց կենալիս, թագավորի աղջիկը դրան նկատում ա։

— Էն իմաստուն տղեն դո՞ւ ես,— հարցրեց։

— Հա, ես եմ, թագավորի աղջիկն ապրած կենա։

Ի՜նչ աղջիկ, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն,

[Speechless]

7. ՀԱԼՎԱՉՈԻ ԱՇԿԵՐՏԸ

Ժամանակով մի թագավոր ա լինում։ Էդ թագավորը հլա պսակված չի լինում։
Օրերից մի օր միտք ա անում`

— Մի գնամ,— ասում ա,— իմ աշխարհը ման գամ, տեսնեմ իմ ժողովուրդը ո՞նց ա ապրում, ոնց ա յոլա գնում, քյասիբ-քյուսուբը հո ոտի տակ չի տրորվում, մենձավորները հո չեն նեղում դրանց։

Վեր ա կենում, դերվիշի շոր ա հագնում, իրա թախտը էրկու ամիս ժամանակով տալիս ա վեզիրին, ինքն ընկնում ա ճամփա։

Շատ տեղեր ա ման գալի, շատ բաներ ա տեսնում, վերջը գալիս ա մի ցեղապետի տան ղոնաղ ա ընկնում։

Էստեղ մտնելուն պես աչքը ընկնում ա մի աղջկա վրա, էդ աղջիկն էլ ցեղապետի քիրն ա լինում։

Իրիկունը հաց են գցում, համեցեք են անում դերվիշին, որ հաց անուշ անի.

Դե էն ժամանակ էլ էնպես էր, որ թե ղոնախը հաց չուտի, տանտիրոջ համար անպատվություն ա։

Հիմի էդ դերվիշն էլ սատանի ձին ա նստել, թե՝

— Ես ձեր հացը չեմ ուտի, մինչև իմ խնդիրը չկատարեք։

— Ախր, այ դերվիշ բաբա,— ասում են,— դու մեր հացը խի՞ պիտի չուտես, ախր չէ, էդ մեզ համար, մեր անունի համար լավ չի։ Ի սեր աստծու, արի հաց անուշ արա։

— Հա, որ իմ խնդիրքը կատարեք,— ասում ա,— ես ձեր հացը կուտեմ։ Հիմի դու արի տես, որ էդ դերվիշի խնդիրն էլ ցեղապետի քիրն ա։

— Կամ պիտի ձեր աղջիկը ինձ տաք,— ասում ա,— կամ պիտի ես ձեր հացը չուտեմ։

Վերջը, որ ճարները կտրվեց, տեսան խնդրելով բան չի դուրս գալի, դա իրանց հացը ուտում չի, ասին թե՝ կտանք։

Նոր էդ դերվիշը հացին մոտեցավ, էդ աղջիկն էլ դառավ դերվիշի կնիկը։

Դերվիշն էստեղ էրկու ամիս իր կնկա հետ ապրեց։ Մին էլ միտն ընկան իր թախտն ու թագավորությունը։

— Այ հա՜յ,— ասեց,— ես էստեղ էկել եմ մի կնկա խելքի ընկել, էնտեղ անտեր անտիրական թողել իմ տերությունը։ Ես պիտի գնամ։

— Այ տնաշեն, — ասում ա կնիկը,— դու որ գնում ես, էգուց-էլօր հրես էրեխա եմ ունենալու, ես նրան ո՞նց պահեմ։

Դերվիշը ձեռը տարավ ջեբը, հանեց մի ոսկե ապարանջան։

— Առ,— ասեց,— թե աղջիկ էլավ, կծախես, դրանով կպահես ու մարդու կտաս։ Թե որ տղա էլավ՝ աչու թևից կկապես, ճամփու կդնես, թող գա։ Կասես հերդ սպահանցի էր, անունն էլ Արաս։

Դերվիշի գնալուց հետո, յոթ ամիս անցավ թե չէ, կնիկը ծունկը տվեց գետինը, մի սիրուն տղա բերեց։

Ցեղապետը շատ ուրախացավ`

— Էս լավ էլավ,— ասեց,— ես տղա չունեմ։ Քվորս տղեն ո՞րն ա, իմը ո՞րն ա։ Մեռնելուցս հետո ունեցած-չունեցածս կմնա սրան։

* * *

Խալխի տղերքը տարով են մեծանում, սա` օրով։ Տասը տարեկանումը էնքան սիրուն էր ու լիքը, որ կասենաս մի թավադ լիներ։

Մի օր վեգ խաղալուս մի պառավի տղի վեգերը խլում ա, գլխին խփում ։ Պառավը գալիս ա, սկսում անիծել`

— Տո բիճ լակոտ,— ասում ա,— ուժդ եթիմիս ա՞ պատում։ Նրա վեգերը խլում ես։ Որ էդպես ուժով ես, գնա մի իմացի թե հերդ ո՞վ ա, նոր ուժդ բանացրու։

— Ինչ պետք ա իմանամ,— ասում ա տղեն,— իմ հերը ցեղապետն ա,— ասում ա,— հրեն իմ մերն էլ տանը՝ նստած։

— Այ բիճ-սարսաղ,— ասում ա պառավը,— քու հերը մի թափառական դերվիշ էր. ցեղապետը քու քեռին ա։

Խեղճ էրեխեն լաց լինելով գալիս ա մոր մոտ։

— Ո՞ւր ա իմ հերն,— ասում ա,— ինձ ինչի են բիճ ասում։— Նոր էստեղ մերը մին-մին պատմում ա, թե՝ էսպես, էսպես, քո հերը էսպես մի մարդ էր, հիմի էլ չկա։

— Որ էդպես ա, ես պիտի գնամ իմ հորը գտնեմ։

Էստեղ մերը բերում ա իր մարթի ապարանջանը, կապում ա տղի թևիցը՝

— Գնա,— ասում ա,— որդի, աստված քեզ հետ։ Քու հերը սպահանցի էր, անունն էլ Աբաս։

Տղեն մոր ծիծը պաչում ա ու ճամփա ընկնում։

* * *

Գնում ա գնում, շատ ու քիչն աստված գիտի, հասնում ա մի քաղաք։ Ձեռը ծոցին դրած կանգնած ա լինում իր մտքերի հետ։ Սրան մոտկանում ա մի վաճառական, հարց ու փորձ ա անում՝ ո՞վ ես, ի՞նչ ես, վերջը որ իմանում ա, թե եթիմ տղա ա,

— Արի,— ասում ա,— դու դառի իմ հոգևորդին, ես էլ քեզ հեր։

Չունքի էդ վաճառականը անհիշատակ ա լինում։

Արի տես, որ մի չելած տղա ա մեծանում էդ տղեն՝ էնքան սիրուն, էնքան խելոք, որ տեսնողի խելքը գնում էր։

Էդ մարթն էլ՝ էնպես ա սիրում էդ տղին, որ մարդ իրա իսկական հալալ տղին էլ չէր սիրի:

Օրերից մի օր էդ վաճառականը էրկու ամսով պիտի գնար ուրիշ քաղաքից ապրանք բերելու։ Կանչում ա տղին, ունեցած չունեցածը հանձնում նրան ու ինքը վեր կենում դնում։

* * *

Թող սա գնա իրա ճամփովը, մենք գանք խաբար տանք վաճառականի կնկանիցը։ Էս կնկա խելքը գնում էր էդ տղի համար։

— Էս լավ էլավ,— ասեց,— մարդս էստեղ չի, բանը հեշտ գլուխ կգա։ Կկանչեմ, կհամոզեմ, սեր կտամ, սեր կառնեմ։

Չունքի խեղճ կնիկը ջահել-ջահել էր էդ մեծ մարթին առել, սիրտն էրված էր, մի ջահել տղամարդի կարոտ։

Իրիկունը, որ տղեն դուքանիցը տուն էկավ, կնիկը կանչեց իրա օթախը։

— Հալ-հալբաթ, էսպես, էսպես,— ասեց,— թե որ էսպես չանես, մարդուս քեզանից սուտ բաներ կասեմ, քեզ դուրս կանի տանից։

Տղեն թե՝

— Շատ լավ, մենակ թե մի օր ինձ ժամանակ տու։

Գնաց, մտավ դուքանը, դախլիցը իրեք հարիր մանեթ փող հանեց դրեց ջեբը, մի նամակ էլ դրեց էնտեղ։

Մարդը որ ետ էկավ, իմացավ հոգևորդին չկա, գնացել ա, ընկավ մտքի ծովը, թե ախր էդ տղեն խի՞ պիտի գնար, ինքն էնքան սիրում էր նրան, ամեն դուռը առաջին բաց էր, քեֆին դիպչող չկար։ Կնկանը հարցրեց։

— Ես խաբար չեմ,— ասեց,— իրիկունը գնաց դուքանը՝ էլ ետ չեկավ։ Մարդը մոլորված մտավ դուքանը, փողի դախլը բաց արեց տեսավ, որ փողերը տեղումն են, մի նամակ էլ կա։ Բաց արեց կարդաց՝

«Անուշ հայրիկ ջան, ես եթիմ եմ։ Ինչ փիս բան արել եմ՝ բախշի, ամա մեղավորը ես չեմ։ Մայրիկն ինձ էսպես փիս բան ասեց, ես էլ չուզեցա իմ կերած հացը հարամ անեմ։ Թողում եմ ու գնում, հետս էլ վերցնում եմ իրեք հարիր մանեթ փող, որ ճամփին խեղճություն չքաշեմ։ Մնաս բարին»։ Էս որ կարդաց, հենց իմացավ թե աշխարհը գլխին փուլ էկավ։

— Հեյվա՜ խ,— ասեց,— դրա համար են ասում՝ հում կաթնակերին էհտիբար չկա։ Էն տեսակ տղեն որ կորցրի, էլ ինձ ոչ կնիկ ա հարկավոր, ոչ դոլվաթ, ոչ տուն։

Լաց լինելով գնաց տուն, ասեց՝

— Այ կնիկ, որ դու իմ գլուխ էդ օյինը հանիր, էսօրվանից էս տանիցը դուրս արի, որ աչքիս չերևաս։

Էդ կնիկն էլ ամոթու գլուխն առավ ու մի դհով գնաց։

* * *

Գանք, հիմի խաբարը ումի՞ց տանք՝ խաբարը տանք տղիցը։ Էդ տղեն էր` շատ գնաց, թե քիչ, աստված գիտի, վերջը հասավ Սպահան։

Դես ու դեն թամաշ անելով մոտկացավ մի հալվաչու դուքանի։ Տեսավ, որ հալվաչին հրես հալվեն էփում ա ու տաք-տաք ծախում։ Կանգնեց երկար թամաշ արեց՝ հալվաչին իր հորացուին էր նման, ուզում էր կարոտը առնի։

Հալվաչին որ տեսավ դա շատ ա կանգնում, ասավ՝

— Այ տղա, թե որ փող չունես, առ մի կտոր հալվա՝ կեր ու գնա։ Աստված քեզ հետ։

— Չէ,— ասեց տղան,— ես սոված չեմ, ամա էթալու տեղ չունեմ։ Իմ խնդիրքը էս ա, որ ինձ վերցնես աշկերտ։

Հալվաչին տեսավ, որ դա եթիմ տղա ա, ինքն էլ շատ սիրուն, խելոք էլ երևում ա՝

— Լավ,– ասեց,–— արի, ես քեզ իմ արհեստը կսովորացնեմ, վերջը դրանով գլուխդ կպահես։

* * *

Արի տես, որ էդ տղեն դրա մոտ աշխատելուն պես ամեն բան կարգի գցեց։ Հալվաչին տեսավ, որ էդ տղի ձեռիցը ամեն բան գալիս ա, ասեց`

— Այ որդի, էս դուքանը քեզ եմ տալիս։ Դու գիտես, ոնց ուզես, էնենց յոլա տար։ Ասեց ու ինքը քաշվեց իր տունը։

Էս տղի գործը էնքան աջ գնաց, որ մարդիկ սկսեցին մենակ դրանից հալվա առնել։ Որը գալիս էր դրա կարգ ու սարքը տեսնելու, որն էլ սիրունությունը։ Էն տեղը հասավ, որ էդ քաղաքի հալվաչիք սկսեցին գանգատվել, թե դա մեր բոլորի հացը կտրեց։

Վերջը էս խոսքերը հասան թագավորի պալատը։ Էդ թագավորին մի վեզիր ուներ, վեզիրն էլ մի շատ սիրուն աղջիկ, էդ աղջկանն էլ քառասուն աղախին։
Արի տես, որ աղախիններից մինը լսում ա էդ տղի անունը, վազելով գնում ա խանումի մոտ՝

— Այ՛ խանում,— ասում ա,— ֆլան հալվչու դուքանը մի տղա ա էկել աշկերտ, որ չուտես, չխմես, դրա շենք ու շնորքին կանգնես թամաշ անես։

Էս խոսքերը վեզրի աղջկա գլուխն ա մտնում, ասում ա.

— Ես պիտի գնամ, էն տղին տենամ։

Էգսի օրը վեր ա ունում իր քառասուն աղախիններին, ու ընկնում քաղաքի քուչեքը։
Հալվաչու դուքանի մոտով անց կենալիս, հանկարծ աչքն ընկնում ա էդ տղին ու ուշքը գնում ա։

Աղախինները վրա են հասնում, ուշքի բերում.

— Ախր ի՞նչ էլավ, էդ խի՞ նվաղեցիր։

— Ոնց ուզում ա լինի,— ասում ա վեզիրի աղջիկը,— ես էդ տղին պիտի առնեմ, թե որ չառնեմ,— ասում ա,— կմեռնեմ։

Կանչում ա աղախիններին։

— Աղջկերք,— ասում ա,— ով որ կարենա էդ տղին մի հանգով բերի ինձ մոտ, նրան քաշովը մին ոսկի կտամ։

— Խանում,— ասում ա աղախիններից մեկը,— իմ հերը ջրանցք փորող ա, նա էստեղից մինչև էդ տղի դուքանը կփորի։

Ի՞նչ երկարացնեմ, հայտնի բան ա՝ ոսկին մթի միջին լիս կտա։ Մի քանի օրվա միջին էդ մարդը իր գործը պրծնում ա, տղի օթախի տակն էլ ծակում ա, վեզրի աղջկա աղախինը հանկարծ որ դուրս ա գալի տղի օթախի մեջը, տղեն հենց իմանում ա սատանա յա։

— Մի վախենա,— ասում ա աղախինը,— էկել եմ, որ քեզ տանեմ վեզրի աղջկա մոտ։

Գետնի տակի ճամփովը, քաշում ա տղին, բերում իր խանումի օթախը։

Վեզրի աղջիկը ընկնում ա տղի վզովը։

— Ես քոնն եմ,— ասում ա,— դու՝ իմը։

Ջահել սիրուն աղջիկ, ջահել սիրուն տղա։ Կրակն ընկնում ա դրանց սիրտը էրում, փոթոթում։

Էդ օրվանից հետո էդ տղեն ցերեկը հալվայա ծախում, գիշերը գնում իր սիրեկանին տեսության։

* * *

Հալվաչոնց գանգատը վերջը հասնում ա թագավորին։ Սա վերցնում ա իրա վեզրին, դերվիշի շորեր են հագնում, թե՝

— Հապա գնանք տեսնենք, էդ ի՞նչ տղա ա, որ էդքան վրեն խոսում են։ Իրիկունը գալիս են էդ տղի մոտ, որ գիշերը ղոնախ մնան՝ տղեն ուզում ա տանի սրանց խազեինի տուն, գլուխն ազատի, համա չի լինում՝ ուզում են մնան էստեղ։

Տղեն էլ ի՞նչ անի, ղոնախն աստծունն ա՝ հո դուրս չի անի...

Էդ խոսք ու զրիցի մեջ, մին էլ բիրդան օթախի մեջտեղիցը մի աղջիկ դուրս էկավ`

— Խանումս ասում ա,— ասեց,— էսօր խի՞ ես եդացել, խի՞ չես գալիս։ Էդ աղջկան որ տեսավ` վեզիրը ռանգը գցեց, չունքի ճանաչեց իր աղջկա աղախնին։

— Էսօր ես չեմ կարա գալ,— ասեց տղեն,— ղոնախներ ունեմ։ Աղախինը էլի էն ճամփովը ետ դառավ, համա չանցկացավ մի քիչ ժամանակ, մին էլ էկավ թէ`

— Խանումս ասում ա «Քեզ էլ ղուրբան, քու ղոնախներին էլ, ամենքդ էլ էկեք»։

Տղեն ճարը կտրած, վեր կալավ ղոնախներին, էդ գետնի տակովը բերեց վեզիրի տունը։

Թե ճամփին էդ դերվիշները ի՞նչ հալի էին՝ ասելու չի, համա որ վեզրի սրտին դանակ խփեիր՝ արին չէր կաթի։

Վեզրի աղջիկը դերվիշներին թե՝

— Դերվիշ բաբեք, ինչքան չլինի, դուք էլ հողածին եք։ Թե ուզում եք էդ աղախիններիցը ջոկեք, գնացեք, ժամանակ անցկացրեք։

— Չէ, — ասին դերվիշները,— մեզ մի ջոկ օթախ տվեք, մենք պետք ա աղոթք անենք։
Հենց որ թագավորն ու վեզիրը մենակ մնացին, վեզիրն ասեց՝

— Այ-հա՜յ, թագավոր, ես քո պես թագավորի վեզիրը լինեմ, դա իմ աղջկանը էդ օրը գցի՞։ Էգուց դրանց դատը ինձ պետք ա տաս։

Թագավորն էլ, դրուստ ա, տղին մեղք էր գալիս— ախր շատ ջահել-ջիվան ու սիրուն տղա էր— համա վեզիրի խաթրը չկոտրեց՝ էգցվա դատը տվեց նրան։

Էգսի օրը էդ տղին կանչեցին թագավորի մոտ։ Էդ տղեն մատը կծեց ասեց էն դերվիշները որ կային, իսկական դերվիշներ չէին` էստեղ մի բան կա։

Վեզիրը նստած էր թագավորի թախտին, իսկ թագավորը՝ վեզիրի տեղումը, թախտի կողքին էր կանգնած։

Տղի գալուն պես, բերին վեզրի աղջկան՝ գույնը գցած, դողդողալեն, քիչ էր մնում, որ ուշքը գնար։ Էստեղ վեզիրը թե՝

— Դու էլ իմ աղջիկը չես։ Դու որ իմ նամուսը ոտնատակ տվիր, պետք ա գյուլլախորով լինես, իսկ քու սիրեկան, էն փչացած գյադին ցցին պետք ա բարձրացնիլ տամ։
Ուզեցին հրամանը կատարեն, թեկուզ մեղք էին գալիս աղջկանն ու տղին։ Մանավանդ թագավորը՝ մղկտալով լաց էր լինում, ամա որ իրավունքը տվել էր վեզրին, ի՞նչ կարար աներ։

Աղջկան տարան որ՝ գյուլլեն, տղին էլ որ՝ ցիցը բարձրացնեն։ Տղի շորերը որ վրից պոկում են, տեսնում են, որ՝ աջ թևին ապարանջան կա կապած, վազում են՝

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում են,— էն քո անգին ապարանջանը որ էսքան տարի կորած էր հրեն էն տղի թևին կապած։

Տղին բերում են թագավորի մոտ։ Սա որ իր ապարանջանը ճանաչում ա, քիչ ա մնում ուրախությունից ուշքը գնա։ Ընկնում ա որդու վզովը, պաչում-պաչպչում։ Շուտ կանչում ա վեզիրի աղջկան, տեղն ու տեղը դրանց նշան դնում։

Էրկու շաբաթ հետո հարսանիքն են անում։

Էլ ի՜նչ քեֆ, ի՜նչ ուրախություն՝ աշխարքումը էլ մարդ չի մնում, որ չլիանա էդ հարսանքիցը։

Թագավորն էլ իր թախտը տալիս ա որդուն, ու իր համար հանգիստ ապրում։
Նրանք հասան իրանց մուրազին՝ դուք էլ հասնեք ձեր մուրազին։