Արշակ Չոպանյան

[Мукик]

Արշակ Չոպանյան
(1872- 1954)

Արշակ Հովհաննեսի Չոպանյանը ծնվել է 1872 թվականի հուլիսի 15-ին Կ. Պոլսում, մահացել է 1954 թվականի հունիսի 8-ին Փարիզում: Գրող, քննադատ, բանասեր, լրագրող, հասարակական գործիչ: Սովորել է Կ. Պոլսի Մքրուհյան դպրոցում, ապա՝ Կեդրոնական վարժարանում: Աշխատակցել է "Արևելք", "Մասիս", "Հայրենիք" պարբերականներին: 1895-ին սկսել է "Ծաղիկ" հանդեսի հրատարակությունը, լույս է ընծայել մի քանի համար և ահաբեկված համիդյան բռնություններից՝ նույն տարում փախչելով՝ հաստատվել է Փարիզում, ուր և անցկացրել է իր հետագա ամբողջ կյանքը:

1898-1911 և 1929-1949 թթ. հրատարակել է հայտնի "Անահիտ" հանդեսը: Հասարակական, լրագրական-հրատարակչական աշխատանքներին զուգընթաց զբաղվել է արվեստի, բանասիրության, գրականագիտության և գրաքննադատության հարցերով, հրապարակախոսությամբ, գրել է արձակ ու չափածո գեղարվեստական գործեր, կատարել է թարգմանություններ:

Առանձնակի նշանակություն ունի Չոպանյանի քննադատական և գիտական բանասիրական գործունեությունը: Նա նորովի է մեկնաբանել հայ գրականության շատ երևույթներ: Հրատարակել է "Նահապետ Քուչակի դիւանը" 1902-ին, "Նաղաշ Հովնաթան աշուղը և Հովնաթան Հովանթանեան նկարիչը" 1910-ին, "Հայ էջեր" 1912-ին, "Հայրեններու բուրաստանը" 1940-ին և այլ ուսուսմնասիրություններ: Կազմել և լույս է ընծայել Պ. Դուրյանի (1894) և Մ. Պեշիկթաշլյանի (1907) երկերը, որոնց նվիրել է նաև ուսումնասիրություններ: Առաջինն է Գրիգոր Նարեկացու ժառանգությունը վերլուծել որպես գեղարվեստական ստեղծագործություն և նրան դրել համաշխարհային գրականության հսկաների կողքին: Անդրադարձել է գրական նոր երևույթներին՝ հաճախ առաջինը տալով դրանց հեղինակների (Վ. Թեքեյան, Սիամանթո, Դ. Վարուժան, Ե. Չարենց, Մ. Զարիֆյան և ուր.) ստեղծագործական ինքնատիպության բնութագիրը: Հոդվածներ է նվիրել նաև արվմտաևրոպական և ռուս գրողներին: Մեծ աշխատանք է կատարել հայ գրականությունը Եվրոպայում ներկայացնելու և Հայ դատը պաշտպանելու ուղղությամբ: Թարգմանել ու ֆրանսերեն հրատարակել է հին և նոր շրջանի հայ բանաստեղծների գործերից, որոնք ամփոփվել են "Վարդենիք Հայաստանի" (հ. 1-3, 1918-29) ժողովածուում:

[Мукик]

ԱԴԱՄԻ ՎԻՇՏԸ

Լեռներու ստորոտ, մարմանդին վրա,
Շուքին տակ ծառի մը բազկատարած,
Վճիտ առվակի մը մոտ արծաթյա,
Եվա մեղմորեն էր ընկողմանած:

Բոցակեզ արևն հորիզոնեն վեր
Կելլեր հաղթական. զեփյուռն անուշակ
Կպարզեր օդին մեջ փափուկ թևեր,
Վարդը կխնկեր, ու կերգեր սոխակ:

Բայց ո'չ արևին, ո'չ ծաղիկներուն
Կնայեր Եվա. ուժով կսեղմեր
Իր թևերուն մեջ մանկիկ մը սիրուն,
Խնձոր այտերով, խաժակն, ոսկեհեր:

Կշարժեր անդուլ մանկիկն անհանդարտ,
Խաղալով մանրիկ մատերովն իր մոր
Գանգուրներուն հետ. և ան, գոհ, զվարթ
Կհամբուրեր զայն, ժպելով անոր:

Ծառի մ' ետևեն Ադամ կ'դիտեր
Այդ պատկերն աղու և շնորհալի,
ՈՒ լուռ, տրտմությամբ լեցված, կխորհեր՝
Աչքն իր մանկիկին հառած ծաղկատի:

Հանկարծ արցունքով աչքերը լեցան,
Հառաչ մը կուրծքեն թռավ թաղծալիր,
Ճակտին զարկավ ձեռն ու շեշտով մը դառն՝
"Տե'ր, - ըսավ, - ինչո՞ւ մայր մ'ինձ չտվիր":

[Мукик]

Կուզեի որ սիրտս ըլլար
Աղվոր ծաղիկ անթառամ,
Զեղուն հյութով երկնահամ.
Եվ դուն, մեղո՛ւ օդապար,
Բաժակիս մեջ հեշտալիր,
Կյանքս հավիտյան ծըծեիր:

Հալե՛ր, հալե՛ր իմ հոգին
Եվ ըլլար ծով կապուտակ,
Ջուրերով քաղցր ու հստակ.
Եվ դուն, կարապ տափագին,
Թևերովդ լուսածի՛ր
Ծոցս հավիտյան պատռեիր:

[Мукик]

ԿՆԱԽԱՆՁԻՄ ԵՐՋԱՆԻԿ

Կնախանձիմ երջանիկ
Զգեստներուդ, որ մոտեն
Իրենց ծալքին մեջ փափկիկ
Քու մարմինդ կգրկեն:

Կնախանձիմ քու ոտքիդ
Մանրիկ քնքուշ մուճակին
Ու մանյակիդ մարգրիտ,
Որ կը պարուրե վիզդ անգին.

Կնախանձիմ սյուքերուն,
Որ մազերդ կշոյեն,
Անբիծ աստղին իսկ սիրուն,
Որ կժպտի քեզ վերեն:

Կատեմ երկինքն, ուր աչքերդ
Հափշտակված կթաղվին,
Ու մատյանը հրաշակերտ
Ու կը սուզվիս հոգևին:

Խոհերն որ քեզ կպատեն
Ու երազներն անուշակ,
Որ միտքդ ինջմե կանջատեն,
Կատեմ հեռով մը վայրագ:

Հավտա՛, Աստված իսկ կ’ատեմ,
Խորհելով որ անոր, մերթ,
Աղոթքիդ մեջ երկնաճեմ,
Կուղղես քու սիրտդ ու աչքերդ:

[Мукик]

Ծառերուն մեջ ավոտն իր վարդ
Շողեն առատ կթափե.
Երկինքն ի վար լույս մը զվարթ
Կիյնա լույս մը սատափե.

Ու քաղցրության մեջ առտըվան,
Արկա՛յն ատեն, ցավագին,
Անգութ վարդին մոտ կճվան
Երգերն անհույս սոխակին:



***

Աչքերուս մեջ շեշտակի
Նայե՛ անքթիթ
Այդ նայվածքովդ հրեշտակի
Աստեղափթիթ:

Ու հետ այդ հուր նայվածքին
Հոգիդ մեջս անցնի
Եվ թող վառե իմ հոգին
Լույսով գարունի:

Կուզեի այսպես մնամ
Երկար` աչքս հառած
Աչքիդ` մինչև որ դառնամ
Դիակ մը սառած:



***

Անձայն և աղվոր զերդ աստղ ու ծաղիկ,
Բոլոր հրապույներդ կերգեն լռելյայն:
Հոգիս կունկնդրե անոնց նվագը լայն,
Մերթ բուռն ու տենդոտ, մերթ ջինջ, խաղաղիկ:

Բուրումներու նուրբ երգը թափանցիկ
Կդայլայլեն ճոխ մազերդ դեղձան.
Ճակատդ երազուն` քնքուշ գթության
Կ’երգե տաղն աղու և մելամաղձիկ:

Երկնաշող աչքերդ հուշիկ կհծծեն
Քաղցր անուրջներուն գեղոնն հրեղեն.
Ծոծրակըդ շուշան` ծարավն հեշտանքին.

Շրթունքդ` համբույրին տենչը վարդագույն.
Ու լանջքդ` թաքուն` կմնչե լռին,
Կարոտն անվախճան փայփայանքներուն:

[Мукик]

Արևուն լո՛ւյսը կփռվի կպառկի,
Մեծատարած շղարշի մը պես ոսկի,
Իր մրափեն նոր արթնցած ծովուն վրա,
Որուն նուրբ մորթը սյուքի մ’տակ կսարսռա.

Մանրիկ-մանրիկ ալյակներուն վրա բյուր
Կցրվի լույսն ու կցանե կետեր հուր,
Որ ջուրերուն հետ կերերան անդադար`
Ցատքեցնելով փաղփեցնելով կայծեր վառ:

Եվ այդ կայծերը ջուրին վրա և օդին մեջ
Կելևէջեն շարժմամբ արագ ու անվերջ,
Միլիոնավոր ճանճիկներու պես հրեղեն
Որ լույս թռիչով մը կխլրտան, կպարեն:

[Мукик]

***

Ա՜խ, գեթ երբ սիրտդ փուշն զգա տրտմության,
Երբ ձանձրույթի կամ զզվանքի վայրկյաններ
Հոգվույդ վրա թույներն իրենց թափել գան,
Երբ ցավ մը վիզդ վար ծռե կամ ստվեր
Մը կյանքիդ լույսը մղտացնե, կամ երբ սև
Գիշերին խորը քեզ թախիծ մը փարի,
Երբ վերջալույսն իր ոգեվարն հևիհև
Քեզ փոխանցե կամ իր ցուրտը մարմարի
Ձմեռվան հո՛վը հոգիիդ մեջ կաթե,
Գեթ այդ մաղձոտ վրդովումի պահերուդ`
Երբ անձուկ մը կփոթտե շուրթդ բուստե,
Հիշե՛, րոպե մ’հիշե՛ դժբախտ սերս մութ:

[Мукик]

ՍԻՐԵՐԳ ԱՌ ԼՈՒՍԻՆ

Ես փափկահյուս ամպն ըլլայի սպիտակ
Որ իր կաթնաթույր թափանցկության տակ
Կսքողե դեմքիդ փողփողումն հստակ:

Մին ըլլայի ես անթիվ աստղերեն,
Մեղունե՛ր, որ շուրջդ, ո՛վ վարդ լուսեղեն,
Կպտուտքին միշտ ու հյութ կքաղեն:

Ես լեռն ըլլայի ճակտով թխահեր,
Ուր կթառիս պա՛հ մը երկինքն ի վեր
Դեռ չբացած լայն անտես քու թևեր:

Ըլլայի՜ անտառն, որուն խավարչտին
Ոստերուն մեջեն հուշիկ կը սահին,
Կը կախվին ոսկի մազերըդ նրբին:

Ես ծովն ըլլայի, որուն վրա առատ
Թույլ թույլ կը փռես քու լույսն անարատ,
Արծաթ ու ոսկի, հուր ու մեղր ու կաթ:

Ա՜խ, գեթ այն շիրիմն ըլլայի ցրտին,
Ուր գըգվող շողերդ կուգան մեղմագին
Հոսել լույս թախիծն իրենց արցունքին:

[Мукик]

ՏԵՍԻԼՆԵՐ
ՎԵՐՀԻՇՈՒՄ
Ա.

Ինձ կթվի երբեմն հիշել կյանքը մը նախկին`
Բագրատունյաց մայր-քաղաքին մեջ հոյաշեն,
Օրովն անուշ մերին Աշոտ Ողորմածին,
Երբ դեռ Կ’ապրեր մեր ցեղն իր կյանքն խրոխտորեն:

Աչքիս առջև կուգա պալատն ամրապայծառ,
Հաղթ սյուներով, նրբաքանդակ պերճ որմերով.
Բարի արքան, խաղաղ դեմքով իր մեծափառ
Սեղանին գլո՛ւխը կբազմեր հայրագորով.

Իր քով` դշխոն ազնվագեղ, քնքշահայաց,
Կնազեր գողտր, և իրենց շուրջը բազմաթիվ
Խեղճեր, հաշմեր` սեղանակցիլ հրավիրված.

Ես, դեռատի աշուղ, սազիս վրա մեղմիվ
Կերգեի հին երգերն Հայոց. արքան, խոհուն,
Լուռ, կերազեր, ու կժպտեր դշխոն սիրուն:

Բ.
Ու կտեսնեմ ահա պատկերն ալ առնագեղ`
Մերկ սուրերուն կայծակնացայտ ընդհարումին,
Երբ հայ կորո՛վը կկանգներ` թափով ահեղ`
Վանել ամեն դիաց խուժող ժանտ թշնամին.

Կելլեր արքան իր պալատեն` զերդ առտվան
Քաղցր ստվերեն կելլե արևը փողփողուն.
Դեմքն իր քնքուշ` վճիտ բոցով մ’արիական
Կճաճանչեր ու կվառեր սիրտն ամենուն:

Ու ցեղն ամբողջ կխոյանար հետն արքային,
Ծիծաղերես, մահվան մեջեն փառապսակ,
Անկախությունը պաշտպանել վեհ Քաղաքին:

Ես հո՛ն էի, սուրբ պայքարին մեջ հրափայլակ.
Ստվերները կերգեի հին հերոսներուն
Անուշությունը Հայրենիքի համար մահուն:

Գ.

Կվերհիշեմ ասոնք… և սիրտս թունդ ելած,
Երբ կանհետի տեսիլն աղվոր ու ներկային
Կտարածվի դեմս ավե՛րը մռայլամած,
Կդողամ դառն ամոթին դո՛ղը ցավագին…

Չըլլա՞ պիտի երբեք, որ ցուրտ քու շիրիմեդ
Հառնես դուն, ո՜վ Անցյալ փառքի ու ազատության.
Ո՜վ մեծություն հին օրերուն, միթե անհետ
Կորսվեցա՞ր ու մարեցա՞ր դուն հավիտյան:

Ա՜խ, ո՞վ դարձնե պիտ’ ինձ բամբիռնը երբեմնի.
Ու փչե մեջս աստվածային շունչը հրեղեն.
Որ ես գոռամ, ո՜վ իմ ցեղս, երգը զարթոնքի,

Ու ցըցվելով ստրկության անարգ մոխրեն
Բոցավառված նորեն խանդո՛վդ դյուցազնի,
Վերականգնես արևուն տակ տունդ Հայրենի: