Армянские сказки. Armenian tales. Հայ Ժողովրդական հեքիաթներ

[Speechless]

1. ԻՐԵՔ ԴԱՐԴԱՏԵՐ

Ժամանակով իրեք ջահել տղա գնում են աշխատանքի։ Գնում են հասնում մի ճամփաբաժանի։ Նրանք իրար խոսք են տալիս՝ ով որ առաջինը ետ դառնա, սպասի մեկելներին. ոնց որ իրար հետ դուրս են եկել գեղիցը, էնպես էլ իրար հետ ետ գան։

Անց ա կենում մի քանի տարի։ Էդ տղերքը ետ են գալիս իրենց նշանակած տեղը։ Ամեն մեկը սկսում ա պատմել իր գլխի եկածը։ Նրանցից մեկը ասում ա,— ես յոթ տարի Վանա թագավորի մոտ ձիապան էի։ Աստծու ամեն առավոտ թագավորն ինձ հարուր ոսկի էր տալիս ու հրամայում, որ տանեմ աղքատներին բաժանեմ։ Ես էլ էդ հրամանը հալալությունով կատարում էի։ Յոթ տարին որ թամամեց, թագավորը շատ փող տվեց ինձ ու ճամփու դրեց։
Ընկերները հարցնում են.

— Բա, դու, որ յոթ տարի թագավորի մոտ ձիապան կացար, ու նա քու ձեռով ամեն առավոտ փող էր բաժանում աղքատներին, օրից մի օր չհարցրի՞ր, թե թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ էդ բանը անում ես։

— Չէ,— ասաց տղեն,— որ սիրտս միամիտ էր, էլ չհարցրի։ Հիմի ես էլ ձեզ նման մտածմունքի մեջ ընկա։ Դուք գնացեք տուն, ես ետ դառնամ Վանա թագավորի մոտ, նրա դարդն իմանամ։

Գալիս ա, հասնում Վանա թագավորի պալատը, թագավորը հարցնում ա.

— Ւնչի՞ ետ եկար, այ տղա։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես յոթ տարի քու դռանը ձիապան էի, ու դու ամեն առավոտ իմ ձեռով փող էիր բաժանում աղքատներին։ Ոչ դու օրից մի օր ինձ հարցրիր, թե. «Այ տղա, փողերն ի՞նչ ես անում», ոչ էլ ես մի օր հարցրի, թե. «թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ դու էդ բանը անում ես»։ Հիմի թագավորն ապրած կենա, ես ետ եկա, որ ոտներդ ընկնեմ, աղաչանք-պաղատանք անեմ, քու դարդն ինձ ասես։

Թագավորը մի խոր հոգոց հանեց ու ասավ.

— Է, ախպեր, իմ դարդը զուլում դարդ ա, քեզ ասելու չի։ Ամա թե կարաս,

գնա Բաղդադ, էնտեղ մի հարուստ կույր վաճառական կա, թե նրա դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կպատմես, ես էլ իմ դարդը քեղ կպատմեմ։

Էս տղեն գնաց։ Յոթ օր քաշեց, յոթ ամիս, թե յոթ տարի, հասավ Բաղդադ։ Հարց ու փորձ անելով գտավ վաճառականին։ Սա մի ալևոր, կույր մարդ էր, միրուքը մինչև ծնկները։ Առոք-փառոք նստել էր իր հարուստ վաճառատան առաջ։ Հարցրեց, ասին. «Քաղաքի կեսի տներն ու խանութները նրանն ա»։

Էս տղեն մոտեցավ, բարով տվեց, բարով առավ, հարցրեց.

— Վաճառական աղա, քու դարդն ի՞նչ ա, որ ես իմանամ, գնամ Վանա թագավորին պատմեմ, որ նա էլ իր դարդն ինձ պատմի։

Վաճառականը մի ծանր ախ քաշեց ու ասավ.

— Է, որդի, իմ դարդը շատ մեծ դարդ ա, քեզ ասելու չի. ամա թե կգնաս կհասնես Չինումաչին, էնտեղ մի քոլի վրա մի կենտ ծառ կա, էն ծառի առաջին էլ մի դարբնոց, թե էնտեղի դարբնի դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կասես,

էլ իմ դարդը քեզ կասեմ։

Էս տղեն վեր կացավ, գլուխը փեշը գրեց ու ճամփա ընկավ. Չինումաչին որդի՞ ես, գալիս եմ։ Շատ գնաց, թե քիչ, շատն ու քիչը աստված գիտի, շատ աշխարհներ անց կացավ, շատ չար ու բարի տեսավ, վերջը հասավ Չինումաչին։ Գնաց կենտ ծառի մոտի դարբնոցը գտավ ու առավոտահան դուռը կտրեց։

Դարբինը եկավ, մի ծեր մարդ, ամա բոյով-բուսաթով, շենքով-շնորհքով, ոնց որ ղալամով քաշած մի սրբապատկեր։ Եկավ դարբնոցի դուռը բաց արեց,

քուրի կրակն էլ վառեց, փուքսը փչեց, թեժացրեց։ Երկաթը դրեց կրակը, որ կարմրեց, հանեց որ զնդանի վրա ծեծի, մին էլ ասես աչքին մի բան երևաց, մնաց շիվարած կանգնած, ձեռները թիլացան, սառավ անշարժ, անկենդան։

Կրակը հանգավ, երկաթը հովացավ, օրն էլ անց կացավ։ Մութը որ րնկավ, դարբինը նոր ուշքի եկավ, գործիքները հավաքեց, դարբնոցի դուռը փակեց ու

գնաց տուն։ Էս տղեն էլ նրա ետևից։ Տուն մտան։ Տղեն դարբնին բարով տվեց, բարով առավ, պատմեց իր գլխի էկածը, նրա ոտն ու ձեռն ընկավ, աղաչանք արավ, որ իր դարդը ասի։

Դարբինը սրտի խորքից մի «ախ» արա՛վ ու ասավ.

— Իմ դարդը անպատմելի, դարդ ա. ինձ էրում ա, խորովում ա, խաշում։ Ամա որ ուզում ես իմանալ, պատմեմ։

— Հերս ու մերս աղքատ էին, չկարացան ինձ ուսումի տալ։ Որ դառա տասներկու տարեկան, քսաներկու տարեկանի բոյ ու բուսաթ ունեի, ինձ տվին դարբնի աշակերտ, ես սիրով կպա իմ արհեստին, ուստես էլ ինձ աչքի լուսի պես էր սիրում։ Կարճ ժամանակում դառա մեծ ուստա։ Դարբնի գործը հո անում էի ու անում, դրա հետ մեկտեղ ինչ որ սիրտս ուզեր, ինչ որ աչքս տեսներ ձեռաց կշինեի, էլ երկաթի վարդ ու մանուշակ, էլ երկաթի սոխակ ու ծիծեռնուկ, էլ երկաթի շվի ու պկու։ Երկաթը ձեռիս խաղացնում էի, ոնց որ փափուկ թրջած կավ։ Առավոտվանից մինչև իրիկուն իմ դարբնոցի դռնիցը խալխը կտրվում չէր։ Ես էլ աշխատում էի ու աշխատում։ Աշխատանքս խաղ ու պար էր ինձ համար, եկամուտս էլ գալիս էր քչքչան աղբրի նման։

Մի օր էլ տեսնեմ, մեր դարբնոցի դռան կենտ ծառի վրա մի սիրուն ղուշ ա վեր եկել։ Հագար ռանգի նրա բմբուլները պեծպեծին, հուրհրատին են տալիս, մի արմանալի, մի զարմանալի սիրուն ղուշ։

Էդ ղուշը ինձ բռնեց ու թռցրեց, տարավ վեր բերեց ծովի միջի մի կղզու վրա, մի պալատի դռան։ Աչքդ էն բարին տեսնի, ինչ որ ես տեսա։ Երկնային րա՜խտ։ Մեկ էլ թևերի խշշոց լսեցի, պալատի դռանը վեր եկան մի երամ աղունակներ ու տեղնուտեղը դառան աղջկերք։

Նրանց մեջ մեկը ամենից սիրունն ու արմաղանն էր։ Էդ աղջիկը, էդ երկնային դրախտի տերն էր, կղզու հրամայողն ու իշխողը, մոտեցավ ինձ, փաթաթվեց ու պաչեց.

— Մարդու որդի,— ասաց,— շատ անգամ եմ քու դարբնոցի կենտ ծառի ճղքին վեր եկել ու աչքս քեզ գցած հալվել ու մաշվել։ Քու սիրով էրված, ես ղրկեցի իմ հազարառանգ ղուշը, քեզ բերեց ինձ համար։ Դու իմն ես, ես քոնն եմ հավիտյան, միայն թե դու էլ ինձ սիրես, մենակ ի՛նձ սիրես ու մնաս միշտ հավատարիմ։

Նրա խոսքերը սիրտս տակնուվրա արին, սիրեցի նրան գժվածի պես, ախր ես առաջին անգամն էի սիրում։ Հետի հուրի-մալաք աղջկերքը նրա աղախիններն էին ու ինչքան էլ սիրուն էին, նրա կողքին ոնց որ հող ու մոխիր:

Ու մենք իրար սիրեցինք անսահման, անհատնում սիրով։ Պսակվեցինք։ Կնկանս անունը Չնաշխարհիկ էր, դրուստ որ չնաշխարհիկ, նրա նմանը ոչ գետնի էրեսին կգտնվեր, ոչ երկնքում։ Ու էսպես սիրով ու բախտավոր ապրեցինք յոթ տարի, ունեցանք երեք տղա, էլանք բախտավոր ծնողներ։

Մի օր իմ կնիկը աղունակի կտցավ նամակ ստացավ, նրան հրավիրում էին մի ուրիշ կղզի, իրա ազգականի տղի հարսանիքին։ Գնալուց առաջ նա ինձ ասեց.

— Այ մարդ ջան, իմ երեխեքը քեզ ամանաթ, նրանցով ուրախացիր, ես էլ ձեր սիրով ու կարոտով կապրեմ։ Ւմ գնալ-գալը կքաշի քառասուն օր։ Մենակ թե, ոնց որ առաջին օրը խոսք ենք տվել իրար, հավատարիմ պետք ա մնաս ինձ։

Զարմացա կնկանս ասածի վրա. նրանից հետո ուրիշի՜ն սիրեմ։ Իմ սիրտը անարատ էր ոնց որ պարզ ախպրի ջուրը։ Ու ես իմ էրեխանց հետ ապրեցի ուրախ ու բախտավոր երեսուն ու հինգ օր։ Երեսունվեցերորդ օրը մի չար մտավ սիրտս, գլուխս պղտորվեց, աչքերս ուրիշ տեսակ տեսան կնկանս Աննման անունով աղախնին, աչքս չկարացի պոկել նրա սիրուն աչք-ունքից, կռիվս էի տալի ինքս ինձ հետ, ամա չարը ինձ հաղթեց, ու ես գնացի աղախ֊ նոլ մոտ։ է

— Իմ տեր,— ասաց Աննմանը,— մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ես էլ քեզ եմ սիրում, ամա խանումը իմաստուն ա, նա կիմանա ու էլ չեմ գիտի թե ի նչ կանի։

Ես նրան չլեցի, չարն ինձ բորբոքում էր. ես մեղք գործեցի։ Հետո շատ փոշմանեցի, ամա ուշ էր։ Երեսուն ու ինն օր թամամեց, քառասուն օրը մտանք։ Աննմանը ասեց. — Խանումը ուր որ ա կգա, նրան հայտնի ա մեր արած մեղքը։ Եկավ Չնաշխարհիկը։
Հեռվից թևերի ղժժոցն իմացա, մին էլ էն տեսա, որ էն հազար ռանգանի ղուշը ինձ թռցրեց, բերեց վեր դրեց դարբնոցի դռանը ու ինքը թռավ, հեռացավ։

Էն օրվանից տարիներ են անց կացել։ Թե ինչեր եմ քաշել, էդ աստված գիտի։ Կնիկս ու երեխեքս որ միտս են գալիս, բանը ձեռքիցս ընկնում ա, ձեռներս թուլանում են, ես ուշքից գնում եմ գլխումս ղժժում ա հազարառանգ

ղշի ձենը, ասում եմ, բալքի Չնաշխարհիկը ղրկի նրան, որ ինձ ետ տանի. էսքան տարիների տանջանքս դեռ չի քավել իմ մեղքը։

Դարբինը վերջացրեց։ Տղեն վեր կացավ՝ ձեռը պաչեց։ Չինումաչինից ճամփա ընկավ Բաղդադ։ Ո՞ւր ես, Բաղդադ, գալիս եմ։ Եկավ Բաղդադ կույր վաճառականի մոտ, պատմեց նրան դարբնի դարդը։ Հիմի էլ կույր վաճառականը պետք ա պատմեր իրա դարդը ու նա սկսեց.

— Իմ ծնողները աղքատ էին։ Ինձ աշակերտ տվին մի վաճառականի։ Իմ աշխատասիրությունով ու աչքաբացությունով կարճ ժամանակում ես նրա աչքի լիսը դառա։ Շատ աշխարհներ ման եկա, ամեն տեղից մեծ օգուտով ետ դառա, շատ գանձ, մեծ հարստություն դիզեցի, անունով մարդ դառա։

Մի օր ինձ մոտ եկավ մի տերտեր, մի շատ պատվական մարդ։ Նրան մեր քաղաքում սրբի տեղ էին պաշտում ու նրա խոսքը հարգում, կատարում։

— Վաճառական ախպեր, — ասեց տերտերը, — ես մի տեղից բան ունեմ բերելու։ Ինձ քառասուն ջորի տուր վարձով։ Մեկին երկուս կտամ, շուտ արա։

Թե մի ջորու վարձը օրը արժեր մի մանեթ, ես տասը ուզեցի։ Ես միշտ նոքարներիս էի ղրկում, ամա էս անգամ մտքովս մի բան անց կացավ, ու ես էլ հետները գնացի։
Տերտերը նստեց իմ սպիտակ ջորուն, մենք էլ նրա ետևից գնացինք։ Գնում էինք սուս ու փուս։ Էլ մեր մեջ ոչ մի խոսք ու զրից չելավ։ Շատ գնացինք, թե քիչ, մտանք մի մերի։ Ճամփեն գնալով նեղանում էր, քիչ հետո համարյա կտրվեց։ Շատ դժվար կածաններով գնացինք, վերջը դեմ ընկանք մի բարձր քարափի, էլ անց-կենալու ճար չկար։

Տերտերը վեր եկավ ջորուց, ծոցից ինչ-որ գրեր հանեց, աղոթք արավ, խաչակնքեց, մին էլ հանկարծ քարափը ճեղքվեց, ետ քաշվեց։ Տերտերը նշան արավ։ Առաջ գնացինք։ Ի՜նչ տեսանք, աչքդ էն բարին տեսնի։ Հավատալու բան չէր, ամա դե մենք մեր աչքովը տեսանք էլի. մի տեղ ոսկի էր կիտած, մի տեղ լալ ու մարջան, անգին քարերին էլ հո չափ չկար։ Տերտերը հրամայեց թե ջվալները լցրեք, բեռներ կապեցեք։ Ամեն մարդ իր սրտի ուզածի չափ բեռնեց։ Ես իմ բեռը անգին քարով լցրի։

Տերտերը մի պուճուր ղութի վեր կալավ, բալանիքը վրեն, պաչեց, երեսը խաչակնքեց ու ղութին ծոցը դրեց։ Էդ ղութին իմ ուշքը տարավ։ Չիմացա էդ ինչ բան էր, ակն ու մարգարի՞տ էր, անգին քարի՞ց էր, թե ի՞նչ էր, լուսի պես փայլփլում, հուրհրատին էր տալիս։

Մենք մեր եկած ճամփովը ետ եկանք։

Ճամփին մտքումս ասում էի. էսքան գանձը տերտերի ինչի՞ն ա պետք։ Նրանն էն ա աստծու հետ խոսա, աղոթք անի, աշխարքի համար խաղաղություն խնդրի։ Հետո հաշվում էի՝ ինչքան էլ շատ վարձ առնեմ, իմ ստանալիքը մի բեռից պակաս կլինի։ Չար սատանա մտավ մեջս, ասի, արի տերտերից քրեհի հաշվին մի հինգ բեռն էլ ա վերցնեմ։

Տերտերը իմաստուն էր, ինչ էր, ետ դառավ ասաց.

— Վաճառական ախպեր, ինչ որ մտքովդ անց կացավ, համաձայն եմ հինգ բեռը քեզ վարձ կտամ, ամա ուրիշ չար բան մտքովդ չանցկացնես։

Քիչ էլ որ առաջ գնացինք, չար սատանան էլի ինձ բզբզեց թե հինգ բեռը քիչ ա, գոնե տասը բեռ վերցրու։

Տերտերը հասկացավ միտքս, ետ դառավ ասաց.
— Լա՛վ, ախպեր, տասը բեռը քեզ, ամա էլ բան չմտածես։

Ես ուրախացա, ամա չարը ցեցի նման ջանս ուտում էր, մտածում էի՝ երեսուն բեռը տերտերը ի՞նչ ա անելու, գոնե կեսը՝ ինձ, կեսը՝ նրան, տերտերն էլի հասկացավ, ասավ.

— Վաճառական, թող քու ասածը լինի, հենց իմանանք ախպեր ենք, հալալ ախպոր պես կես անենք: Ագահությունը որ քեզ հաղթում ա, ես չեմ հակառակի։ Ամա էլ դրանից դենը անց չկենաս:

Տերտերի բարեսրտությունը ինձ ավելի երես տվեց, չարը սիրտս առել էր, ասում էր. «Տերտերները աղքատ պետք ա ապրեն, նրանք պետք ա իրանց օրը ապաշխարանքով անցկացնեն, ծոմ ու պասով, ճգնավորի կյանքով ապրեն, որ աստծուն սիրելի՝ մարդկանց դուրեկան լինեն։ Էս տերտերը քսան բեռը ի՞նչ պիտի անի։ Արի քառասուն բեռն էլ զոռով թե խաթրով, քշեմ իմ դուռը։

Տերտերը սուս ու փուս ետ դառավ, ունքերը կիտած ասավ.

— Վաճառական, ագահությունը քեզ աստծու ճամփից հանում ա։ Թե ես իմ բաժինը ի՞նչ կանեմ, էդ իմ բանն ա։ Կարելի ա աղքատներին եմ բաժանում, կարելի ա վանք եմ շինում, կարելի ա ուսումնարան եմ բաց անում, կարելի ա եսիրությունից մարդ եմ ազատում։ Քեզ ի՞նչ, չէ՞որ ես իմ կամքով քեզ ինձ հետ հալալ ախպերացրի։ Սրանից ավելի ագահությունը քեզ վնաս կտա։ Բայց դե որ մտքովդ էդ չարն էլ անցավ, ախպեր, քառասուն բեռն էլ թող քեզ լինի։ Գնա, բալքի աչքդ կշտանա։

Ասավ ու առաջ ընկավ։ Ես մի քիչ կարմրեցի, երեսս տաք ու հով ելավ, զարմացա տերտերի վրա` ասում են տերտերները ագահ են, ամա էս տնաշենը իսկի ագահություն չունի։ Մեկ էլ մտածեցի, ո՞վ գիտի, կարելի ա՝ էն ղութին, որ ծոցը դրեց էս քառասուն բեռնիցն էլ թանկ արժի։ Էրնեկ նրան, ով էդ ղութուն կտիրանա։ Արի երեսս պնդացնեմ ու էն ղութին էլ ուզեմ։ Թե իրա կամքով կտա, լավ, թե չէ՝ վրա կթափենք զոռով կխլենք։

Ասի՝ չասի, մին էլ տենամ տերտերը ջորուց վեր եկավ ու ինձ խիստ ասավ.

— Է՛յ վաճառական, ագահությունը քեզ կուրացրել ա։ Արի ինձ լսի, գոնե էդ մի չար մտքից ձեռ քաշիր։

Բայց սիրտս քար էր դառել, ասի՝ տուր մի տեսնեմ էդ ղութին։ Նա սուս ու փուս ղութին ծոցիցը հանեց, բալանիքը պտտեց ու ղութին բացվեց... էնպես մի լույս, մի տաքություն դուրս եկավ էնտեղից, որ աչքերս էրեց, աչքերիս մեջ պեծեր թափվեցին, աշխարքը գլխիս պտույտ եկավ ու ես ուշաթափ ընկա գետին։

Շատ անցավ, թե քիչ, ես ուշքի եկա, կողքիս մարդկանց ձեներ էի լսում, ամա բան չէի տեսնում՝ կուրացել էի։ Հարցրի՝ էդ ի՞նչ մարդիք եք։ — Ասին ճամփորդ ենք, տեսանք ուշաթափ ընկած ես, ո&

[Speechless]

2. ԺՈՒԺԿԱԼ ԹԱԳՈՒՀԻՆ ՈՒ ԻՐ ԵՐԵՔ ՏՂԵՆ

Ժամանակով լինում ա մի թագավոր։ Սրան ունենում ա մինուճար մի աղջիկ։ Էս աղջիկը շատ սիրուն ա լինում։ Շատ խելոք ու շատ նամուսով, բայց միշտ փախչելիս ա լինում աշխարքի վայելքից։

— Միտք չունեմ,— ասում ա,— աշխարհ մտնելու։ Իմ սիրտը երկնային աստծուն ու Քրիստոսին եմ տվել։

Թագավորի տեղը շատ նեղում են.

— Աղջկանդ մարդու տուր, որ մահիցդ հետո աշխարքը անտեր չմնա։ Թագավորի աղջիկն ասում ա.

— Այ հեր, դե որ էդպես զոռում են, ես էսպես պայման եմ դնում. Ես կուզեմ էն տղին, որ կհամաձայնվի տարենը մենակ մի անգամ իմ անկողինը գար:

Էս բանը հայտնում են աշխարհի բոլոր կողմերին, ամա բոլոր թագաժառանգներն ու իշխանները հրաժարվում են էդ չլսված պայմանից։ Օչով չի ուզում էդ աղջկան առնել։ Գալիս ա մի նախրչու տղա, ասում ա.

— Ես կուզեմ։ Թե որ թագավորի աղջիկը էդքան համբերող ու նամուսով կլինի՝ ես էլ կլինեմ։ Ես էդ պայմանին համաձայն եմ, ախպեր, ես դրան կուզեմ։

Թագավորի աղջիկը էս տղի խոսք ու զրցից հասկանում ա, որ սա համ շատ խելոք ա, համ էլ շատ դիմացկուն ու համբերող։ Բերում են սրանց պսակում։ Թագի տակին երդվում են՝ տարենը մենակ մի անգամ իրար հետ անկողին մտնեն.— Ով որ մեզանից,— ասում են,— էս երդումը քանդի, աստված էն րոպեն նրա մեջքը կոտրի։— Ասում են ու իրանց խոսքին հաստատ մնում։

Պսակի առաջին գիշերը աղջիկը երկուհոգիսանում ա։ Ծեր թագավորը հրաժարվում ա Գահից, ու նրա տեղը թագավոր ա նստում փեսեն՝ նախրչու տղեն։ Սա էնպես խելքով ու իմաստությունով ա կառավարում երկիրը, որ ժողովուրդը սրտով սիրում ա ու պատվում սրան։

Վրա երկրորդ տարին թագուհին պառկում ա, բերում մի սիրուն տղա։ Աշխարքն էլ իրանց սիրած թագավորի ու թագուհու հետ ուրախանում ու զվարճանում ա։ Բոլորի բերանին նրանց բարի գործերն ու անարատ հալալ սուրբ անկողինն ա լինում։ Օրերը գալիս անց են կենում, թագուհին մի տղա էլ ա բերում։

Էդ վախտերը, մի իրիկուն, մի քանի փչացած ջահել տղերք քեֆ անելիս են լինում։ Նրանցից մեկն ասում ա,— թագավորի ու թագուհու բախտավորությունն էլ երկար չի քաշիլ։ Թագավորը տարենը մեկ ա գնում թագուհու անկողինը։

— Էդպես ա,— ասում ա մեկելը,— ասում են, հենց էս գիշերը նրանց ժամկետը թամամում ա։ Թագավորը գնալ պտի թագուհու անկողինը։
— Տղերք,— ասավ սրա կողքին նստողը,— ես էս գիշեր գնալու եմ թագուհուն խաբեմ։ Թե ես նրանց բախտավորությունը չքանդեմ, բաս ես ես չեմ։

Ընկերները ասին՝ ինչացո՞ւ ես դու, ի՞նչ քու խելքի բանն ա, որ էդ անես։ Նա թե՝ ես էդ բանը թե գլուխ չբերեմ, ինձ շուն-շան որդի ասեք։ Ու մարջ են գալի։

Էս փչացած, աննամուս տղեն գալիս ա ընկնում թագավորի ոտները:

— Տեր թագավոր, աչիդ ու գլխիդ մատաղ,— ասում ա,— ես մի քյասիբ տղա եմ։ Մի սիրուն աղջիկ եմ սիրել, էս գիշեր գնալու եմ որ նշանը տամ։ Ամա էս շորերով ամաչում եմ գնամ։ Քու շորերիցը մի ձեռք տուր, հագնեմ, գնամ սիրածիս մոտ, ետ կգամ շորերդ կտամ քեզ։

Թագավորի մեղքը գալիս ա,— հայ գիտի,— ասում ա,— ես էլ եմ սրա օրին եղել` տկլոր, առանց լավ շորի։

Ու մի ձեռք իր շորերից տալիս ա էդ տղին։

Տղեն հագնում ա, գնում թագավորի շորերով ու անունով թագուհու անկողինը պղծում, ետ գալիս, շորերը տալիս թագավորին.

— Շնորհակալ եմ թագավոր,— ասում ա ու գնում կորչում։

Մի քիչ հետո թագավորը գնում ա թագուհու մոտ, դուռը ծեծում ա։

— Էն ո՞վ ա,— ձեն ա տալիս թագուհին։

— Ես եմ, թագուհի ջան, դուռը բաց արա։

— Թագավոր, ի՞նչ եղավ քեզ, նոր չգնացի՞ր էստեղից։

Թագավորը գլխի ա ընկնում, որ միամիտ թագուհին խաբվել ա իրա շորերին, ու էդ բանի պատճառն էլ ինքն ա։

— Վա՜յ մեջքս կոտրեց, թագուհի,— ասում ա ու վեր ընկնում։ Թագուհին դուռը բաց ա անում, տեսնում՝ թագավորի մեջքը կոտրել ա։

— Իմ անգին թագուհի,— ասում ա թագավորը,— քեզ անչափ սիրելուց երկրորդ անգամ եկա, դրա համար աստծու պատիժը մեջքս կոտրեց։

Թագուհին վրա ա ընկնում մարդին, արտասուք թափում, հավար ա կանչում։ Պալատականները թագավորի համար բժիշկներ ու հայտնի գրբացներ, ամեն տեսակ դեղ ու դարման են անում, ամա թագավորի լավանալու ճար չի լինում։

Էն օրվանից անց ա կենում ինն ամիս, ինն օր, ինը սհաթ, ինը րոպե, թագուհին ծունկը գետնին ա տալիս, բերում ա երրորդ տդեն։ Խաբարը տանում են հիվանդ թագավորին, աչքալիս են տալի թագուհու կողմից։

Էստեղ թագավորը գիր ա գրում թագուհուն, թե.

— Ես իմ երեք որդկերանքից մեկին զրկում եմ ժառանգությունից։ Գրի տակին ձեռք ա քաշում, կնիքը խփում, ձեռները ծալում դոշին, ու աքերը գցում երկինք ու հոգին փչում։

Մինչև տղերանց հասնելը թագուհին ա երկիրը կառավարում ։ Ուշք ու միտքը գցում ա իրա երեք տղի վրա, որ մինը, մնից լավն են լինում, խելոք ու սիրուն։ Համ էլ շատ ա միտք անում, թե ինչո՞ւ թագավորը տղերանցից մեկին զրկեց ժառանգությունից։ Միտք ա անում, ամա գլխի չի ընկնում պատճառը։

Օրեր են էլի, գալիս, անց են կենում։ Տղերքը մեծանում են, հասնում են գահին նստելուն, ամա օչով չի կարում իմանա, թե դրանցից ո՞ր մեկն ա զրկված ժառանգությունից։ Թագուհին իմացած ա լինում, որ էն ֆլան երկրի թագավորը մի շատ խելոք, իմաստուն ու աստվածավախ մարդ ա։ Երկրի բանիմաց մարդիքը խորհուրդ են տալի, որ տղերքը գնան էն թագավորի մոտ, բալքի նա մի բան գլխի ընկնի, մի ճամփա շանց տա։

Տղերքը գնում են, հասնում էդ թագավորի դուռը։

— Բարով, հազար բարին եք եկել,– ասում ա էն թագավորը,— ճամփա եք կտրել, բեզարել, սովել եք, էսօր դինջացեք, հաց կերեք, քնեք, առավոտը, որ աստծու լուսը բացվի, տենանք, թե ձեր դարդին ի՞նչ դարման կարվի։

Առավոտը տղերքը պատմում են թագավորին իրանց դարդը։ Թագավորն էլ պատմում ա իրա աղջկան, որ նրանց հոր կտակի միտքը բաց անի։

Թագավորի աղջիկր, որ դուրս ա գալիս իրա օթախիցը, քողը վեր աունում, նրա երեսի շափաղիցը տղերքը աչքերը խուփ են անում` հենց իմանում են արեգակ ա դուրս եկել։

Թագավորի աղջիկն ասում ա.

— Ձեր ուզածը ես գիտեմ, հլա դեռ ինձ լսեք մի բան պատմեմ, հետո կմտածենք, թե ոնց անենք, որ դուզ ճամփեն գտնենք։

Մի օր մի քանի աղջիկ գնում են հանդը բոխ ու զոխ քաղելու։ Դրանցից մինը մեկելներիցը ջոկվում ա, զոխ ու բոխ քաղելով շատ ա հեռանում, մին էլ մտիկ ա անում, տեսնում ա, որ մնացել ա մենակ ու էստեղ մի չոբան ոչխար ա արածացնում։

Չոբանը տեսնում ա էս սիրուն աղջկան, քեֆը գալիս ա, սիրտը ցնծում ա, բռնում ա էդ սիրունին, որ սիրի, աղջիկը աղաչում ա.

— Չոբան ախպեր,— ասում ա,— ուխտ ունեմ արած, որ անարատ մնամ, սուրբ սրտով իմ թագին ու պսակին արժանի լինեմ։ Ես քեզ հաստատ խոսք եմ տալիս, որ իմ պսակի առաջին գիշերը, էլի էսպես մաքուր ու անարատ գամ քու մոտ։

Չոբանը էդ աղջկան հավատում ա ու բաց թողնում։

Ժամանակ ա անցնում։ Էս աղջիկը պսակվում ա մի շատ լավ տղի հետ։ Առաջին գիշերը, երբ սրանք մտնում են իրանց սենյակը, աղջիկը սիրտը բաց ա անում տղի առաջ, իր գլխի եկածը պատմում. — Ոտիդ ու գլխիդ մատաղ, իմ տեր, թագ ու պսակ, ես չոբանին հաստատ խոսք եմ տվել, ուզում չեմ խոսքս կոտրել։ Բեր դու ինձ բաց թող, գնամ նրա մոտ։ Թե ինձ սիրում ես, թողալ մի, որ ես խոսքս գետին գցեմ, չոբանի մոտ անազնիվ դուրս գամ։

— Գնա,— ասում ա մարդը,— որ դու աստատ խոսք ես տվել, չոբանն էլ քեզ հավատացել ա, քեզ բաց ա թողել, գնա քու ազնիվ խոսքը կատարի։

Ու անարատ բաց ա թողնում իր նորահարսին...

... Էստեղ թագավորի աղջիկը խոսքը կտրում ա ու դառնում մեծ ախպորը, հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի մեծ տղա, դու որ լինեիր էդ տղի տեղը քու նշանածին, քու նորահարսին, քողն էլ երեսին բաց կթողնեի՞ր։

— Իհարկե, բաց կթողնեի, որ չոբանը նրան հավատացել ա, նա էլ հաստատ խոսք ա տվել, էն նորափեսեն էդպես պիտի աներ։

Թագավորի աղջիկը լռում ա, հետո շարունակում.

— Էդ նորահարսը քողն երեսին, գնում ա հասնում չոբանի տուն, դուռը ծեծում. «Չոբան ախպեր,— ասում ա,—- ես իմ խոսքի տերն եմ, էս գիշեր պսակվեցի, իմ նշանածից իրավունք առա, անարատ եկել եմ քու մոտ, հիմի մնացել եմ քու խղճմտանքին, թե ուզում ես ինձ հոգեց-հոգի կորցնել, թե ուզում ես, որ իմ մարդը ամեն օր ինձ երեսծեծանք անի, թե ուզում ես, որ ես անբախտ լինեմ, ամեն օր աղի արտասունք թափեմ՝ կատարի քո կամքը։

Չոբանը զարմանում ա էդ նորահարսի ու իր նորափեսի ազնվության վրա, սիրտը փուլ ա գալիս, ասում ա,— դու իմ քույրն ես, իմ բերնի սրբությունն ու օրհնանքն ես, գնա, քու մուրազին հասի։ Քու նշանածն էլ սրանից դենը իմ ախպերն ա։ Իմ դուռը միշտ բաց կլինի ձեր առաջ...

... Էստեղ թագավորի աղջիկը իր պատմությունը կտրում ա ու դառնում միջնեկ ախպորը հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի միջնեկ տղա, դու որ լինեիր էն չոբանի տեղը, էն սիրուն նորահարսին, քողն երեսին, բաց կթողնեի՞ր։

— Իհարկե, բաց կթողնեի։ Երբ որ նորահարսն ու փեսեն էնքան ազնիվ էին, որ մինն իրա հաստատ խոսքի տերն էր, մեկելն էլ իր նշանածի խոսքը չկոտրեց, ազնիվ չոբանն էլ իր մարդկությունը ցույց տվեց, ես հո քարսիրտ չեմ, որ բաց չթողնեի։

Թագավորի աղջիկը էլի սուս կացավ, հետո շարունակեց.

— Նորահարսը չոբանից որ հեռացավ, վազեց, ինչքան ուժ ուներ, որ թեզ հասնի իրա փեսին, էնա հասել էր քաղաքին, որ մի քանի լոթի տղերք նրա առաջը կտրեցին. «Հիմի որ իսկական քեֆ կանենք,— ասին,— որսը իրա ոտովն եկավ»։ Ուզեցին տանեն խայտառակ անեն։

Նորահարսը, քողն երեսին, նրանց ոտներն ընկավ. «Ախպերտինք, ձեր ջանին ղուրբան, ձեր ոտին մատաղ, թողեք մի երկու խոսք ասեմ ու հետո ինչ ուզում եք, արեք»։ Ու նա պատմեց իր գլխին անց կացածը, ասեց. «Կամ ինձ էստեղ սաղ-սաղ թաղեցեք, կամ թողեք գնամ մուրազիս հասնեմ։ Որիդ քիր չունեք՝ ինձ քիր հաշվեցեք, որիդ էլ ունեք, մեկն էլ ավելացրեք»։

Էդ լոթիքը խղճացին նորահարսին ու բաց թողին։

Էստեղ թագավորի աղջիկը իր պատմությունը կտրում ա ու պուճուր ախպորը հարցնում.

— Դրուստն ասա, թագավորի պուճուր տղա, դու որ լինեիր էն տղերանց տեղը, էն սիրուն հարսնացուին բաց կթողնեի՞ր։

— Չէ, բաց չէի թողնի, ես զարմացել եմ էն նորափեսի վրա, որ սարսաղություն արավ, իր նորահարսին բաց թողուց կես գիշերին գնա չոբանի մոտը։ Չոբանն էլ սարսաղություն արավ, իր ոտով եկած որսը ձեռից բաց թողեց։ Էն լոթի քեֆ անող տղերքն էլ սարսաղություն արին, որ նրան բաց թողին։ Ես էդ բանը չէի անի։ Հլա մի ուզածս կանեի, հետո ինչ ուզում էր լիներ։

Թագավորի աղջիկը վեր ա կենում ու էդ տղին ասում.

— Ժառանգությունից զրկվածը հենց դու ես, որ կաս։ Դու խառնակ արուն ունես, որ քեզ էդպես ա խոսացնել տալիս։ Դու էն թագի տակ երդում կերած հորն ու մոր հալալ տղեն չես։ Քու աշխարհ գալում կամ հերդ ա խաբված, կամ մերդ, կամ թե չէ՝ երկուսը միասին։ Հալբաթ թագավորին մի ուրիշը խաբել ա ու նրա անունով խաբել քո մորը։ Հենց էդ ա թագավորի մեջքը կոտրել։

— Ապրես, աղջիկ ջան,— ասեց թագավորը,— շատ դրուստ ես գտել զրկվածին։ Էստեղ վեր ա կենում թագավորի մեծ տղեն, էս թագավորի ձեռը պաչում ա, ասում.

— Տեր թագավոր, թե որ արժան կհամարես, խնդրում եմ քու աղջկա ձեռքն ինձ տաս։

Աղջիկն էլ տեսնելուն պես սիրահարվում ա մեծ ախպորը։ Թագավորը իր ձեռքով նրանց հարսանիքն անում ա ու մեծ բաժինքով ու դուժինքով ճանապարհ դնում։

* * *

Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ հասնեք ձեր մուրազին։

Երբ այս հեքիաթը վերջացրեց Աղասին, մենք արդեն ձորը բարձրացել էինք և հասել Օձուն գյուղը։ Օրը լիսացավ, նրա հետ վերջացավ և մեր հեքիաթների առաջին գիշերը

[Speechless]

3. ՀՈՐ ՏՎԱԾ ԻՐԵՔ ԽՐԱՏԸ

։Ժուկով ժամանակով մի մարդ ա լինում, ունենում ա մի մինուճար տղա։ Էս մարդը կանչում ա աղին.

— Այ որդի,— ասում ա,— տեսնում ես՝ հրես մեռնում եմ։ Քեզ ուզում եմ իր եք խրատ տամ։ Որտեղ լինես,— ասում ա,— ինչ էլ որ անելիս լինես, հենց որ ժամի զանգակի ձենը լսես, ձեռիդ գործը թող, գնա ժամ, աստծուն աղոթք արա։ Էս մեկ։ Որ վարար ջուր հանդիպի,— ասում ա,— առանց փորձված ուղեկցողի անց չկենաս։ Էս էլ երկու։ Երրորդն էլ,— ասում ա,– գիշերով ճամփա չգնաս. որտեղ մթնեց, էնտեղ էլ վեր արի, կաց, մինչև լուսանա։

Ասում ա ու հոգին տալիս։

Ժամանակ ա անցնում։ Էս տղեն միտք ա անում. գնա համ աշխարք տեսնի, համ էլ ապրանք բերի, առևտուր անի։ Ընկերների հետ վեր ա կենում, ճամփա ընկնում։ Գալիս են, հասնում քաղաք, իրանց առևտուրն անում, պրծնում, վերադարձին մի վարար ջրի են հանդիպում։ Ուզում են թե տան, անց կենան էն ափը, տղեն չի թողնում, հոր խրատը միտն ա բերում, թե «վարար ջրի հանդիպելիս, առանց փորձված ուղեկցողի չանցնես»։

Մինը գալիս ա թե՝ ի՞նչ կա, տնաշեններ, որ էդքան վախենում եք։ Ուզու՞մ եք, ես ջուրը մտնեմ, հետո դուք։

Ասում ա ու ախմախավարի ձին քշում, ջուրը մտնելն ու չքվելը մին ա լինում։ Իրան էլ, ձիուն էլ ջուրը քշում ա տանում։ Դե, հիմի արի տես էն մեկելները ոնց են ուրախացել, որ տղի խոսքին ականջ արին` ջուրը չմտան, թե չէ պտի խեղդվեին։ Նոր մի իմացող մարդ են գտնում, որ ջրի սաղրիկ տեղերն էնպես գիտեր, ինչպես իր հինգ մատը, դրանց անց ա կացնում ջրի էն ափը։

Մի վաճառական էդ տղի խելքն ու շնորհքը որ տեսավ, շատ հավանեց։
— Տղա,— հարցրեց,— ինձ ընկեր չե՞ս լինի։

— Խի՞ չեմ լինի,— ասեց,— համա հերս մեռնելիս ինձ խրատ ա տվել, թե դու էլ կընդունես դրանք...— ու պատմում ա հոր իր եք խրատը։

— Տնաշեն,— ասում ա վաճառականը,— բան գիտես, բան ասա, թե չէ ով չի ընդունի էդպես խելոք խրատները։ Դե, որ ընկերացանք՝,— ասում ա,— դու վեր, վռազ գնա իմ քաղաքր, հրես քեզ էս նշանաբանը, կտանես,— ասում ա,— կտաս կնկանս, դուքանի բալանիքը կառնես, կգնաս պատրաստություն կտեսնես, որ ես գամ թե չէ մեր բանին կենանք։

— Շատ լավ,— ասում ա տղեն,— ձին նստում, ճամփա յա ընկնում։ Հասնում ա տեղ,
— Ֆլան վաճառականի տունը ո՞րն ա։

— Հրես, էս ա,— ասում են։

Տղեն դուռը ծեծում ա։ Վաճառականի կնիկը դուրս ա գալի, տեսնում մի շահել, սիրուն, բոյով բուսաթով տղա հրեն էնտեղ կանգնած։ Կնիկը տղին տեսնելուն պես, խելքամաղ ա լինում։

— Ո՞ւմ ես ուզում,— հարցնում ա կնիկը։

— Ֆլան վաճառականի տունն էս ա։

— Հա, էս ա,— ասում ա կնիկը։— Ի՞նչ կա։

Տղեն նշանաբանը հանում ա ծոցիցը, տալիս կնկանը ու մին-մին ասում, թե ինքն ով ա, կամ ինչ բանի համար ա եկել։ Կնիկը տղին ուրախ-ուրախ կանչում ա, տանում տուն.

— Այ դու բարով, հազար բարին ես եկել— ասում ա,— ամեն ճամփիդ վարդեր բուսնեն, ո՞նց ես, լա՞վ ես։ Ախար ես մեռա քու ճամփեն պահելուվ, ինչի՞ էսքան ուշացար։

Տղեն մնում ա սառած՝ մտիկ անելով կնկա երեսին։

Ախպեր,— ասում ա,— ես ո՜վ, էս կնիկն ով, որ էսքան հարց ու փորձ ա անում, էսքան ուզում, խնդրում, ծիծաղում, ուրախանում ա, աշխարքով մին լինում։

Դե, հարամ կաթնակեր կնկա միտքը ծուռն էր էլի, համա խեղճ տղեն միամիտ էր, նրան էնպես էր մտիկ տալի, ոնց որ իրա հալալ քվորը։

Էհ, մի օր, երկու օր, երեք օր, էս կնիկը տեսավ որ չէ՛, սա իրա ասածը չի, հետը հակառակվեց։ «Թող մի մարդս՝ գա, էն վախտը ես գիտեմ»։

Վաճառականը իր ժամանակին եկավ, տեսավ՝ դուքանը սիրուն սարքին, կարգին, ուրախացավ, որ էս տեսակ շնորհքով տղա ա ընկել ձեռը։ Ուրախ-ուրախ, էրկուսով իրանց բանին, իրանց առուտուրին կացան։ Մի օր էլ վաճառականի կնիկը կպավ մարդի յախեն, թե՝

— Էդ տղին պտի կորցնես, որ նրա էրեսը էլ չտեսնեմ։

— Խի՞, այ կնիկ, քեզ ի՞նչ ա արել։

— Բա չե՞ս ասի,— ասեց,— էսպես, էսպես, էսպես բան, ուզում էր իմ հալալը հարամի։
— Կնիկ, ճի՞շտ ես ասում։

— Բա սո՞ւտ եմ ասում։

Մարդը էս որ չի լսում, քիչ ա մնում խելքը կորցնի։ Ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի։ Սա իրանց տան մոտ մի փուռ էլ էր բանացնում։ Գալիս ա փռնչու մոտ։

— Փռնչի,— ասում ա,— քեզ մի բան կասեմ՝ կանես։

— Աչքիս վրեն աղա շան, էրկուսն ասա։

— Էգուց առավոտը,— ասեց,— մնին կուղարկեմ քեզ մոտ, կգա կհարցնի, թե՝ «Աղես ասում էր՝ ինչ որ քեզ հրամայեցի, արեցի՞ր, թե չէ»։ Էս որ կասի, էլ մտիկ չես տա, կբռնես ու դրան սաղ-սաղ կկոխես փուռը։ Վարձը կստանաս։
Սա թե՝

— Լավ, աղա ջան, դու ուղարկի, նրանից դենը քու բանը չի, ես գիտեմ։

Իրիկունը վաճառականը տղին ասեց,

— Էգուց առավոտ վաղ կգնաս մեր փռնչու մոտ, դուռը կծեծես, կհարցնես. «Աղես ինչ որ հրամայել էր՝ արեցի՞ր, թե չէ»։ Նոր կգնաս քու բանին։

— Լավ, կգնամ,— ասեց տղեն,— կհարցնեմ, ինչի՞ չեմ գնա։

Տղեն, բանից խաբար չէր, առավոտը թեզ վեր կացավ, գնաց փռնչու մոտ, որ վաճառականն ինչ ապսպրել էր՝ ասեր։ Քարը վերցրեց, որ դուռը

ծեծի, մին էլ լսեց. ծը՜նգ, զանգերը տվին։ Հոր խրատը միտն ընկավ, քարը տեղնուտեղը ձեռիցը գցեց, ասեց՝ «գնամ ժամ, կենամ մինչև ժամը դուրս գա, էն վախտն էլ փուռը բաց կլինի, կգամ կասեմ»։

Լա՜վ։ Վաճառականի կնիկը վեր կացավ, գնաց ժամ, մի քիչ աղոթք արեց (աղոթքը գլխին խռով կենա) չունքի մարդի միտքը գիտեր, վռազ ասեց. — գնամ մի փռնչուն հարցնեմ, տեսնեմ մարթիս ասածն արե՞լ ա, թե չէ։

Գնաց փռնչու դուռը ծեծեց։

— Էդ ո՞վ ա,— ձեն տվեց փռնչին։

— Ես եմ,— ասեց,— բա՛ց արա։

Փռնչին դուռը բաց արեց, տեսավ՝ իրա աղի կնիկը։

— Հը՞,— հարցրեց կնիկը,— աղեդ քեզ բան էր հրամայել, արեցի՞ր, թե չէ։

Փռնչին մտածեց՝ «Մի մուխանաթություն ա արել էս լիրբը, որ մարդ ուզում ա դրան կորցնի»։ Էլ ձեն ծպտուն չհանեց, վեր կացավ, կնկանը սաղ-սաղ կոխեց թեժ փուռը»։ Ժամը դուրս ա գալի, պրծնում, տղեն գալիս ա փռնչու մոտ։

— Փռնչի,— ասում ա,— աղեդ ինչ որ ասել էր՝ արեցի՞ր, թե չէ։

— Հա,— ասում ա փռնչին,— արեցի։

Տղեն լուր ա տանում վաճառականին, թե՝ «փռնչին ասեց՝ ինչ որ հրամայել էր, արել եմ»։

Վաճառականը վազում ա փռնչու մոտ,

— Փռնչի,— ասում ա,— բա ու՞մն ես կոխել փուռը։

— Աղա ջան,— ասում ա փռնչին,— դու չասեցիր «Առավոտը վաղ ով գա մոտդ էսպես, էսպես, էսպես ասի՝ վեր կունես, կմտցնես, փուռը»։ Կնիկդ եկավ, ոնց որ ասել էիր՝ էդպես հարցրեց, ես էլ վեր կալա մտցրի թեժ փուռը։

— Այ քո տունը քանդվի, ոնց որ դու իմ տունը քանդեցիր։

Շատ ա գլխին վայ տալի, լաց լինում, համա էլ ու՞ր, բանը բանից անց էր կացել։

— Այ տղա,— ասում ա վաճառականը,— դու արի դրուստն ասա քու ու կնկանս արանքը ի՞նչ ա անց կացել։

Տղեն առաջ չեմ ու չում արեց, համա տեսավ որ բանը ուրիշ ա, նստեց մեկ-մեկ պատմեց՝ էսպես, էսպես, էսպես բան, ոնց որ ես ձեզ պատմեցի։

— Լավ,— ասեց վաճառականը,— ես քեզ հավատում եմ,— ասաց,— համա սրանից դենը ինձ պետք չես։ Գնա ախպեր։

Էհ, առավոտը լուսը բացվեց թե չէ (բարին բացվի ձեր վրա, ձեր որդկերանց վրա) տղեն վեր կացավ, ապրանքիցը ինչ որ իրան կհասներ, բարձել տվեց մշակներին, ընկավ ճամփա՝ ուղիղ դեպի իրանց գեղը։

Եկավ, եկավ, եկավ, շատն ու քիչը աստված գիտե, էնա հասնում էր գեղը, մութը գետինը կոխեց։

— Բեռները վեր դրեք,— ասեց տղեն,— վրան կխփենք, կմնանք մինչև լիսանա, նոր ճամփա կընկնենք։

— Տնաշեն,— ասին,— էստեղ ի՞նչ կա, որ կենանք, հրեն գեղն երևում ա։

— Չէ որ չէ,— ասեց տղեն,— հերս ասել ա, որ գիշերը ճամփա չգնամ։ Բեռները վեր դրին, վրան խփեցին, կացան։

Գիշերվա մի վախտը տղեն վեր կացավ, մին էլ տեսավ՝ հրեն գեղիցը մի մարդ՝ լապտերը ձեռին, մի բան ուսին, գնում ա դեպի գերեզմանները։ Ասեց, էդ մարդը տեսնես էս ժամին ո՞ւր ա գնում։

Տեսավ՝ էդ մարդը հասավ գերեզմանները, մի քար բարձրացրեց, բահով տակը փորեց, ուսի բանը վեր դրեց, էնտեղ հորեց թողեց գնաց։

Տղեն տեսավ, որ մշակները խռմփալեն քնած են, սրանց թողեց քնած, լապտերը վառեց, հասավ գերեզմանները, էն մարդու պահածը հանեց, դրեց ուսին, բերեց վրանը։ Բաց արեց` ինչ տեսնի։

Մի սիրուն, նախշուն հուրի-մալաք աղջիկ, վիրավոր, արնաշաղախ, խանչալն էլ կողքին դրած։ Ձեռը դրեց սրտին, տեսավ, ըհը՛, սիրտը գցում ա։

Լույսը բացվեց թե չէ, տղեն էլ իրանց գեղը չմտավ, ճամփեն ծռեց, եկավ հասավ մի քաղաք։ Էստեղ տղեն իրա ապրանքները բոլորը ծախեց, փող շինեց, ինչքան հեքիմ կար քաղաքում, կանչեց, «Ինչ ուզեք կտամ,— ասեց,— մենակ թե էս աղջկան մի ճար անեք»։

Էս հեքիմներն էին՝ խելք խելքի տվին, էս դեղը տվին, էն դեղը տվին՝ հիվանդը լավացավ, է լավ ոնց որ մորից նոր ծնված։

Նոր էստեղ աղջիկը նստեց, պատմեց իր գլխով անց կացածը։

— Ես,— ասեց,— թագավորի աղջիկ եմ։ Հերս մի սառաֆ ուներ,— ասեց, — դրա տղի աչքն ընկել էր վրես, ուզում էր ինձ առնի՝ չուզեցի։ Էդ օրվանից սառաֆի տղեն հետս հակառակվեց։ Մի օր էլ ես իմ աղախիններով գնացել էի գեղիցը դուրս ման գալու։ Մին էլ տեսանք մի քանի ձիավոր են գալիս դեպի մեզ։ Մինը էն սառաֆի տղեն էր։ Աղախիններս փախան։ Ես մնացի մենակ։ Ձեռ ու ոտս կապեցին՝ տարան։ Ես ուշաթափ էլա մնացի։ Թե ո՞ւր տարան, ի՞նչ արին միտս չի, մենակ էս ա միտս, որ աչքս բաց արի, դու մոտս էիր։

— Բա որ էդպես ա,— ասեց տղեն,— իմաց կաց՝ էդ աստծու կամքն էր, որ քեզ գտնեի ու սաղացնեի,— էսօրվանից դու իմն ես, ես քոնը։

Գնաց էն րոպեին տերտեր բերեց, սրանք պսակվեցին՝ ելան մարդ ու կնիկ, նոր ճամփա ընկան դեպի իրանց քաղաքը։

Որ հասան իրանց քաղաքը, թաքուն ջոկ տուն վարձեցին, կացան։

Տղի ձեռի փողը հատավ, ի՞նչ անի, ո՞ւմ դուռը գնա, ու՞մ ձեռը դեմ անի։

— Այ մարդ,— ասեց թագավորի աղջիկը,— ձեռիդ փողը պրծել ա, դրա համա՞ր ես միտք անում։

Ձեռը տարավ մազերի միջիցը մի ակ հանեց, տվեց նրան։

— Առ,— ասեց,— էս ակը կտանես բազար, կտաս թագավորի սառաֆի տղին, ի՞նչ արժի,— կհարցնես։ Կասի՝ «Հազար երկու հարիր մանեթ»։— Բաս որ էդպես ա, կասես, վեց հարիր մանեթ տուր, էն վեց հարիրն էլ քեզ փեշքեշ։ Բան ա, որ սառաֆի տղեն քեզ ղոնաղ կանչի, կգնաս, համա էնպես կանես, որ էգսի օրն էլ դու նրան բերես մեր տուն։ Իմացա՞ր։

Տղեն ակը ձեռն առավ գնաց բազար։ Դե, շոր-մոր փոխել էր, ուրիշ կերպարանք էր առել, որ ասես՝ մարդ էլա չճանաչեց նրան, թե ո՞վ ա, ո՞վ չի։ Եկավ դուզ թագավորի սառաֆի տղի մոտ։

— Էս ակն ի՞նչ արժի,— հարցրեց։

— Հազար երկու հարիր մանեթ։

— Բաս որ էդպես ա,— ասեց,— վեց հարիր մանեթ տու, վեց հարիրն էլ քեզ փեշքեշ։

Սառաֆի տղեն էն րոպեին ուրախ-ուրախ հանեց վեց հարիր մանեթը համրեց, ակը ձեռիցն առավ։ Իրիկունը որ եկավ տուն, հորը թե՝ «բա չես ասի, այ հեր, էսպես, էսպես, էսպես, բան. հազար երկու հարիր մանեթանոց ակը վեց հարիրով առա։

— Այ որդի, — ասեց հերը,— բա խի չէիր էն տղին կանչում բերում տուն, որ լավ պատիվ տայինք, նոր ճամփու դնեինք։ Էդ թավուրներից մարդ տեղն ընկած տեղը շատ խեր կտեսնի։

— Լավ, այ հեր,— ասեց,— որ մեկ էլ հանդիպի, կբերեմ։ Ժամանակ ա անց կենում։ Էս մեր տղեն գնում ա բազար, ոնց որ կնիկը պատվիրել էր, հանդիպում ա սառաֆի տղին։

— Այ բարով, հազար բարին,— ասում ա սառաֆի տղեն,— քեֆդ հալդ, ո՞նց ես, լա՞վ ես։

— Փառք իրա ողորմությունին,— ասում ա,— կանք էլի։

— Ւնչ կլինի,— ասում ա սառաֆի տղեն,— արի էսօր գնանք մեր տուն ղոնախ։

— Լավ,— ասում ա,— սառաֆի տղա, էսօր որ ես ձեր տուն գամ, խոսք տա՞լիս ես, էգուց էլ դու գաս մեր տունը։

— Խոսք եմ տալիս,— ասում ա սառաֆի տղեն։

— Որ էդպես ա, գնանք։

Գալիս են տուն։ Սառաֆի տղեն սրան լավ պատիվ ա տալիս։ Ուտում են, խմում, լավ լլվում, թրջվում, էնպես որ հալից ընկնում են։ Տղեն գիշերը մնում ա էդտեղ, առավոտը վեր ա կենում։

— Սառաֆի տղա,— ասում ա,— հիմի ի՞նչ ես ասում։ Գալի՞ս ես մեր տուն ղոնաղ` թե՞ չէ։

— Գալիս եմ, գնանք։

Գալիս են տուն։ Թագավորի աղջիկը սառաֆի տղին տեսնելուն պես ճանաչում ա։ Գնում ու տապ կենամ։ Սրանք երկուսով են նստում։ Տղեն ա սեղան բացում։ Նստում են, ուտում, խմում, քեֆ անում, ջան ասում, ջան լսում մինչև կես գիշեր, գինովանում, հենց տեղնուտեղը թեք ընկնում, քնում։ Դե հո գինովը, հո մեռելը մին ա, որ ոտիցը բռնես, քարշ տաս՝ չի իմանա։

Գիշերվա մի վախտ թագավորի աղջիկը վեր՝ ա կենում, էն իրա արնոտ խանչալը վեր ունում, գնում սառաֆի տղի գլխավերևը կանգնում։ Խանչալը որ չի կոխում տղի սիրտը, սա հոգին տալիս ա։

— Այ կնիկ,— ասում ա մարդը,— էս ի՞նչ զուլում բերիր մեր գլուխը։ Հիմի հո մենք հոգեց-հոգի կորանք։

— Ես հո վրեժս լուծեցի,— ասում ա կնիկը,— սրանից դենը ինչ ուզում ա լինի։ Մի բանի միջի փաթաթի դրան,— ասում ա,— տար գերեզմանները, գտի էն քարը, որի տակ ինձ էին հորել, լավ քանդի, դրան էնտեղ հորի, ետ արի։

Մարդն էլ տեսնում ա, որ ճար կա, գնում ա, կնկա ասածի պես անում, թաղում, գալիս տուն։ Առավոտը երկու լավ ձի ա առնում, թուր ու ասպապ, մի ձեռք էլ տղամարդու շոր կնկա համար, աստծու անունը տալիս են, թռչում ձիերին, ճամփա ընկնում դեպի Ստամբուլ։

Գնում են, գնում, գնում, շատ ու քիչն աստված գիտե, գալիս են մի աղբրի մոտ վեր գալիս` մի քիչ հանգստանան, հաց-մաց ուտեն։ Թագավորի աղջկա վրան հո հալ չէր մնացել, հոգնել էր, թլփել։ Գլուխը դրեց տղի ծնկանը, ասեց. «Մի քիչ էլա աչքս կպցնեմ, հանգստանամ»։

Տղեն տեսավ որ աղջիկը քնեց, ինքն էլ իրա դարդի հետ ընկավ։

— Հրես,— ասեց,— ձեռիս փողը պրծնում ա։ Սրանից դենը ի՞նչ պիտի անենք։ Կնիկս էն անգամ որ մի ակ տվեց տանեմ խարշեմ, իրա մազերի միջից հանեց, բալքի նրանից էլի կա։

Ուսուլով ձեռը տարավ մազերը։ Մին էլ ի՛նչ տեսնի՝ մը կարմիր մահուդի կտորի վրեն յոթ-ութ ակ կա շարած։ Մահուդի կտորը որ չդրեց արևին՝ շողշողաց, ֆրֆրահար եկավ։

Որտեղից որտեղ մի անտեր ագռավ վեր եկավ, երևի կարծեց թե միս ա, մահ

[Speechless]

4. ՉԽՈՍԿԱՆ ԱՂՋԿԱ ՀԵՔԻԱԹԸ

Ժամանակով մի թագավոր ա լինում, ունենում ա մինուճար մի տղա։ Էս տղի տարիքը հասնում ա, թամամում, համա ինչ աղջիկ որ ջոկում են սրա համար, չի ուզում պսակվի հետը։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա հորը,— ես լսած կամ, որ էն ֆլան երկրումը, էն ֆլան թագավորը մի չխոսկան աղջիկ ունի։ Ով որ կարենա խոսացնի նրան, մարդու կգնա, թե հո չէ, գլուխը կտրիլ ա տալիս։ Պետք ա գնամ,— ասում ա,— իմ բախտը փորձեմ։

— Այ որդի,— ասում ա թագավորը,— աշխարքի աղջիկը կտրվել ա՞, որ դու գնում ես սարեսար-չոլեչոլ ընկնես, թե ինչ ա մի չխոսկան աղջիկ ես խոսացնում, որ նոր նրան կնիկ առնես։ Անշառ գլուխդ շառի մեջ մի գցի,— ասում ա,— ձեռ քաշիր դրանից։

— Չէ, որ չէ,— ասում ա որդին։ — Որ ասել եմ, պետք ա անեմ։ Ես իմ թքածը լիզողը չեմ։

Թագավորը տեսնում ա ճար չկա, ուրդու ճակատը պաչում, ճամփու ա դնում։

Առավոտ լույսը որ բացվում ա, բարին բացվի ձեր վրա, ձեր որդկերանց վրա,— էս թագավորի տղեն ձին նստում ա, ճամփա ընկնում դեպի չխոսկան աղջկա երկիրը։ Դե, աստված նրան բարի ճամփա տա, թող գնա։

Գնում ա, գնում, գնում, շատ ու քիչը աստված ա իմանում, գնում ա ցերեկով, գնում ա գիշերով, մի օր, երկու օր, իրեք օր, մի շաբաթ, երկու շաբաթ, մախլաս, մի ամիս, երեք ամիս,— հասնում ա էն երկիրը, մի ախպրի մռտ վեր ա գալիս, տեսնում, հրես իրեք հատ սիրուն աղջիկ եկան։

— Ախպեր ջան, դու ո՞ր թագավորի տղեն ես,— հարցնում են։

— Թե՝ Արևշատ թագավորի տղեն եմ։

— Բա ո՞ւր ես գնում, աստված հաջողա։

— Թե՝ եկել եմ ձեր թագավորի աղջկան խոսացնեմ, առնեմ ինձ կնիկ։

— Մենք որ կանք,– ասում են աղջիկները, — էդ թագավորի աղջկա աղախիններն ենք։ Մենք քեզ կտանենք նրա մոտ, համա մինչև էդ, քեզ հետ նարդի պիտի խաղանք, ով որ տանուլ տա,— ունեցածը տա։

— Լավ, ի՜նչ եմ ասել, դե բերեք խաղանք։

Նարդին բերին դրին առաջները, տղեն ձիու ճիպոտը դրեց կողքը։
— Դե գցեցինք— ասեց։ Գցեցին, տղեն մնին տարավ։

— Աղջկերք,— ասեց,— էս մի՞ն։

— Մին։

Մեկ էլ խաղաց, էլի տարավ։ Ասեց.— իմացա՞ք, աղջկերք, էս էլ երկուսիդ տարա։

Մինը մնին թե.

— Տնավեր, տարավ, խայտառակ կլինենք, փեշդ մի քիչ ետ քաշիր, թող աչքը գցի, բալքի տարվի։

Աղջիկը որ փեշը ետ քաշեց խաղալու վախտը, տղեն ձիու ճիպոտով տվուց դրա ոտին, թե.

— Տո լաչառ, էս խաղ ա՞, թե լրբություն ա։

Սրան էլ տարավ։

— Դե, որ էդպես էլավ,— ասին աղջկերքը,— մեզ տարար։ Մեր ունեցածը քո ինչի՞ն ա պետք, լավն էն ա, ամեն մինս մի առակ ասենք, որ բալի չխոսկանին խոսացնենք, քեզ կնիկ առնես։ Դե վեր, գնանք։

էկան թագավորի մոտ,՝ տղեն թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, եկել եմ աղջկանդ խոսացնեմ՝ ինձ կնիկ առնեմ։

—- Այ, որդի,— ասեց թագավորը,— էնքանն եկան, ի՞նչ շահեցին, որ դու ինչ շահես։ Էս աղջիկս՝ աստծու պատիժ ա իմ գլխին։ Ոչ մարդ ա հավանում, ոչ մեկի հետ խոսում, ոչ էլ ուզում ա պսակվի։ Ով էլ գալիս ա, իրեք հետ, իրար վրա պետք ա խոսացնի, թե հո չէ՝ գլուխը կարիլ ա տալիս։ Մեղք ես, ձեռ քաշի դրանից։

Տղեն թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, ճակատի վրա գրածը մարդի ձեռով չի ջնջվի։ Թե գլուխս կտրվելու ա՝ թող կտրվի։ Իմ արինը հո մեկելներիցը կարմիր չի՞։

— Դե, մեղքը քու վիզը,— ասեց թագավորը, գնաց վերև, թախտին նստեց տասներկու սինոդապետների հետ, ասեց.

— Կանչեք իմ չխոսկան աղջկան։

Աղջիկը տուն մտավ իրա իրեք աղախինների հետ։ Ի՜նչ աղջիկ, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն, որ չուտես, չխմես, չհագնես, չմաշես հենց նրա շենք ու շնորհքին թամաշ անես, մի խոսքով՝ արեգակի կտոր, մի հրեշտակ, մի մարալ, մի ջեյրան, մի հուրի-մալաք, որ արևին ասում ա՝ դուրս մի արի, ես դուրս եմ եկել։ Էնքան սիրուն էր։

Տղեն սրան որ չի տեսնում, խելքամաղ ա լինում։

— Բարով քեզ, ասում ա, թագավորի աղջիկ։

Աղջիկը ձեն չի հանում։ Ուրիշ մի մարդ էլ ա չի խոսում։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես Արևշատ թագավորի տղես, հրես եկել հասել եմ ձեր երկիրը։ Որ ետ դառնամ, տուն գնամ, հերս հարցնի թե՝ ի՞նչ լսեցիր, ես իմ հորը ի՞նչ պատասխան տամ։ Գոնե մի առակ ասող լինի, լսեմ։

— Ջահել թագավորի որդի,— ասեց աղախիններից մինը,— համբերի, ես մի շատ լավ առակ ասեմ, դու ականջ դիր։

Թե՝ ասա։

— Ժամանակով,— ասեց աղախինը,— իրեք ընկեր են լինում։ Մինը արագավազի աշակերտ, մինը՝ բժշկի, մինն էլ՝ աստղագետի։ Դու հիմի արի տես, որ իրեքն էլ մի աղջկա են ուզում, համա դեռ իրեք տարի էլ ունեն ծառայելու սովորելու։

Օրերի մի օրը, իրեք ընկերը եկան իրար մոտ, աստղագետի աշակերտն ասեց.

— Տղերք, իրիկվա աստղի ճառագայթելու ժամանակն ա, տենամ մեր ուզած աղջիկր ի՞նչ հալի ա։

Տեսավ ու.

— 0՜ֆ, օ՜ֆ, ասեց,— տղերք, շատ ծանր հիվանդ ա, հազար ափսոս, ի՜նչ աղջիկ էր...

— Ա՜խ,— ասեց բժշկի աշակերտը,— ես դրա դեղը գիտեմ, հասցնող լիներ՝ անտեղի չէր մեռնի։

Արագավազը ասավ.

— Տուր, ես կհասցնեմ։

Առավոտը շուտ վեր կացավ, դեղը հասցրուց աղջկան, աղջիկը դեղը խմեց թե չէ, տեղն ու տեղը լավացավ, ոտի կանգնեց, ոնց որ մորեն մեկ։

Աղջկա հերը ուրախացավ, ելավ աշխարհով մեկ, եդնա դառավ էն տղերանցը թե՝

— Էս աղջիկս ո՞րիդ տամ. հո իրեքիդ տվողը չե՞մ։

Հիմի արագավազն ասում ա.

— Իմն ա էդ աղջիկը, ես եմ դեղ բերել, լավացրել։ Բժշկի աշակերտն ասում ա.

— Իմն ա, ես եմ դեղը տվել, որ չտայի ո՞նց կլավանար էդ աղջիկը։

Աստղագետն էլ թե.

— Իմն ա, ես որ չիմանայի, թե հիվանդ ա, դուք ի՞նչ կարայիք անել։ Խառնվեցին իրար, ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջ՝ մինն ասեց՝ արագավազինն ա, մինն ասեց բժշկինն ա, մինն ասեց աստղագետինն ա։

Էստեղ չխոսկան աղջիկը էլ չդիմացավ, էնտեղից ձեն տվեց.

— Իմ հոր հացը ձեր պնչերքովը թափի, որ կարում չեք մի աղջիկ մարդու տալ։ Էդ ի՞նչ ա, որ դուք էդքան քրքրում եք։ Աղջիկն արագավազին կհասնի։ Բաղդատ էլ մի երևելի բժիշկ կա քանի՞ կոպեկ արժի, որ իմ հիվանդն էստեղ մեռնում ա։

— Դե՜ որ աղջիկն արագավազին կհասնի,— ասում ա թագավորը,— դու էլ էս ջահել թագավորի տղին կհասնես, որ քեզ խոսացրեց։

Չխոսկան աղշիկը հո էնա ուզում էր իրան կտրատի, համա էլ ո՞ւր. խոսքը բերնիցը թռցրել էր։ Ասեց՝ «էս տղեն ինձ դեռ երկու հետ էլ պիտի խոսացնի, որ մեռնեմ էլ չեմ խոսալու»։

Սի վախտ էլ անց կացավ։ Որ ասես, մեկն է լա ձեն-ծպտուն չհանեց։

Տղեն էլ եդ թե.

— Թագավորն ապրած կենա, բա ես ի՞նչ պատասխան տամ հորս, թե ի՞նչ լավ բան լսեցի ձեր երկրումը։

— Թագավորի տղա,— ձեն տվեց էն մեկել աղախինը,— համբերի, մի առակ էլ ես ասեմ։

Թե՝ ասա։

։-— Ժամանակով,— ասեց աղախինը, — երկու ախպեր շատ իրար սիրում էին, էնպես, որ մի րոպե մինը մնին չտեսներ՝ սիրտը կպատռեր։ Մեծը պսակված էր, պուճուրը ազապ էր։ Մի օր աներն եկավ, թե.

— Խնամի, էրեխանցը, իմ աղջկան, իմ փեսին իրեք օր ժամանակով տուր, տանեմ մեր տուն, զանքանչը տեսնի, մխիթարվի, էլ եդ բերեմ ձեր տուն։

Վեր կալավ աղջկան, փեսին, թոռներին՝ տարավ։ Ամա, իրեք օրը քաշեց տասն օր եկան ոչ։

Ազապ ախպերն ասեց,

— Կամ ախպորս ա բան պատահել, կամ ախպորս էրեխեքին, գնամ տեսնեմ՝ ի՞նչ ա էլել։

Ձին նստեց գնաց։ Ճամփին մի խոնարհված եկեղեցի կար։

— Ով սուրբ եկեղեցի,— ասեց,— գնամ տենամ իմ ախպերը, իմ հարսը, իմ ախպոր էրեխեքը ողջ-առողջ են, ես գամ էստեղ մատաղ լինեմ։

Մի քիչ էլ գնաց, տեսավ խնամին, ախպերը, հարսը, էրեխերքը, ողջ-առողջ գալիս են։ Փաթաթվեցին իրար, ասեց՝

— Ա՛յ տնաշեն, ի՞նչ էլավ քեզ, ախր մեր սիրտը պատռվեց։

Վեր կացան եկան հասան էն խոնարհված եկեղեցուն։ Պուճուր ախպերը թե.

— Հարսի ջան, ձիս բռնի։ Ես մի մտնեմ եկեղեցին, աղոթք անեմ ու գամ։

Գնաց, թուրը գցեց, իրա գլուխը կտրեց։

Մեծ ախպերն ասեց.

— Այ կնիկ, մի ձիս բունի, տենամ էն տղեն ի՞նչ էլավ։

Մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի, ախպերն իրա գլուխը մատաղ ա արել։

— Բահ,— ասեց,— իմ ազիզ ախպերը ինձ համար, իմ էրեխանց համար մատաղ էլավ։ Երանի գնացած չլինեի, օ՜ֆ, օ՜ֆ,— տվեց իրա վիզն էլ կտրեց։

— Այ հեր,— ասեց հարսը,–— մի էս ձիանը բռնի, տենամ էդ տղերքն ի նչ էլան, մտնողը էլ դուրս չի գալիս։

Հարսը մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի՝ մարդու էլ, տեգոր էլ վիզը կտրված ա, ամա չի իմանում ո՞ր գլուխը ո՞ր մարմինն ա, տեգոր գլուխը դրեց մարդու գլխի տեղը, մարդու գլուխը՝ տեգոր գլխի տեղը։ Աղոթք արեց, աստծանից խնդրեց, դե որ աստծանից խնդրեց, տեղն ու տեղը երկուսն էլ սաղացան, դիք կանգնեցին։ Հիմի տեգրն ասում ա՝ էս իմ կնիկն ա, մարդն ասում ա՝ ի՛մ կնիկն ա, ջանմ։

— Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— էս կնիկը ո՞ւմ պետք ա հասնի։

Որ ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջը, էստեղ թագավորի աղջիկն էլի չկարացավ իրան պահի։

— Դե էսա տրաքվեցի, հա՜,— ասաց,— դուք ի՛նչ սինոդականներ եք,— ասեց, որ կարում չեք մի կնիկ տեղավորեք։ Էդ կնիկը կհասնի գլխին, այ անխելքներ, չէ որ գլխի հետ ա պսակվել։

— Թե որ նա կհասնի գլխին,— ասեց թագավորը,— դու էլ կհասնես քեզ խոսացնող տղին։

Աղջիկը ուշը հավաքեց, տեսավ որ խոսք են քաշել բերնիցը, ոտները գետնովը տվեց, մտքումն ասեց, «թե մեկ էլ բերանս բաց անեմ՝ ես ինձ կսպանեմ»։

Ամենքը սուս ու փուս նստած էին, ասես պապանձված լինեին։ Էստեղ թագավորի տղեն նորից ասեց.

— Թագավորն ապրած կենա, ես խնդրում եմ, որ մի լավ առակ ասող լինի, ես ականջ դնեմ։

— Անհամբեր թագավորի տղա, համբերի,— ձեն տվեց երրորդ աղախինը,— ես մի առակ ասեմ, դու լսի, տես ինչ լավն ա։

— Լինում ա՝ չի լինում մի խառատ, մի դերձակ, մեկ էլ մի տերտեր։ Սրանք ախպեր են դառնում, գնում են ղարիբություն՝ աշխատանքի։ Գնում են, գնում, շատն ու քիչը աստված գիտի, մի մեշի ծայրին մութը վրա յա տալիս, էստեղ վեր են գալիս, որ գիշերը մնան, առավոտը էլի գնան իրանց ճամփեն։ Ասում են` «Եկեք գիշերը հերթով պահակություն անենք, որ մեզ հարամի բան չմոտենա»։

— Ուզո՞ւմ եք,— ասում ա խառատը,— հենց իրիկնեց ես պահակություն կանեմ, հետո դերձակին կարթնացնեմ, ես կքնեմ, լուսադեմին նա էլ թող տերտերին վերկացնի։

Ամենքն էլ համաձայնում են, ու առաջ խառատն ա պահակություն անում։

Սա ցախ ու մախ ա հավաքում կրակ անում, չունքի շատ ցուրտ էր։ Ուրագը գոտիկն ա խրում, մտնում մեշեն փետ կտրում, բերում էնպիսի մի փետե իսան շինում, որ գիշերը տեսնողը կասեր՝ «Էն ի՞նչ մարդ ա էնտեղ կանգնած», էնքան մարդի նման էր։

Էսպես շինում ա, դիք կանգնացնում, ինքը պառկում, դերձակի կողքը բոթում.

— Դերձակ ախպեր, վեր կաց, քու հերթն ա,— ասում ա՝ ինքը քնում։ Դերձակը վեր ա կենում, տեսնում ա՝ ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ դիք կանգնած ա,— ասում ա, «կարող ա գող լինի», էլ ձեն-ծպտուն չի հանում, կամաց-կամաց մոտանում ա, թուրը քաշում՝ տալի վեր գցում, նոր տեսնում ա, որ փետից ա՝ «էս խառատի սատանությունն ա, բա ես չկարենա՞ մ,— ասում ա,— խառատի գլխին մի օյին բերեմ»։

Բերում ա հենց էդտեղ, մի ձեռք լավ շոր կարում, փետե մարդուն հագցնում, հետո պառկում, տերտերին բոթում.

— Տերտեր, տերտեր, Վեր կաց քու հերթն ա, մի քիչ էլ ես աչքս կպցնեմ։ Տերտերը վեր ա կենում, տենում ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ կանգնած՝ թուքը-մուքը կպչում ա.

— Ո՞վ ես, ո՞վ ես, ո՞վ ես — պատասխան չկա։ Տանում ա բերում, որ չի տալիս՝ սա երեսարքի վրա փռկվում ա, վեր ընկնում։ Նոր հասկանում ա, որ դա խառատի ու դերձակի սատանությունն ա։

— Այ, հարա՜յ,— ասում ա,— նրանք էնքան էլան՝ էս թավուր իսան շինեցին, բա ես, սուրբ տերտեր, չկարենա՞մ սրան հոգի տամ։— էնքան աղոթք ա անում, որ աստված լսում ա նրա ձենը, տեղնուտեղը էդ փետի մարդին հոգի ա տալիս։ Ամա աստված շշկլվում ա, աղջիկ ա դարձնում։

Դու արի տես հիմի, էս իրեքով իրար հետ վիճում են։

Խառատն ասում ա՝ «էս աղջիկը ինձ կհասնի, չունքի ես փետից շինեցի»։ Դերձակն ասում ա՝ «Չէ՛, ինձ կհասնի, ես որ՝ շոր չէի կարել, հիմի ցրտիցը դիք չորացել էր»։ Տերտերն էլ ասում ա՝ «Հազիր ինձ կհասնի, ես որ աղոթք չէի արել, նրան ո վ հոգի կտար»։

— Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— հիմի էս աղջիկը ո՞րին կհասնի։

Էլի ղալմաղալը ընկավ սինոդականների մեջը` չկարացին տեղավորեն էն աղջկան։

— Հալբաթ որ՝ խառատին, նա յա փետից մարդ շինել։

— Չէ որ չէ, դերձակի՛ն, նա չա շոր հագցրել տաքացրել։ Չխոսկան աղջկա սիրտը էլ չի դիմանում, ձեն ա տալիս

— Տո, ձեր դատաստանը քանդվի, ո՞րդիան նրանց կհասնի։ Տերտերը, որ չլիներ, փետի կտորին ո՞վ հոգի կտար. հազիր տերտերին կհասնի։

— Դե, որ նա տերտերին կհասնի,— ասում ա թագավորը, դու էլ էս տղին կհասնես։ Այ տղա, նշանդ տուր։

Տղեն, էստեղ մատանիքը հանում ա, դնում աղջկա մատին։ Հետո, ականջին ասում՝ «Տեսա՞ր, ո՞նց խոսացրի քեզ»։

Աղջիկը թե` «Միամի՛տ, դու ինձ որ դուր չէիր էկել ձենս չէիր լսի։ Լավ իմացի՝ կամակոր կնկան հեչ մարդ չի կարա կոտրի»։

Նոր էստեղ հարսանիք են անում, նրանց պսակում։
Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ, թե որ կարոտ եք, հասնեք ձեր մուրազին։

[Speechless]

5. ՉՈՒԹՉԻ

Լինում ա չի լինում մի թագավոր, սրան ունենում ա մի աղջիկ։ Օրվա մի օր մի ձկնորս իրեք լավ ձուկ ա բռնում, տանում թագավորին փեշքեշ։ Թագավորն էլ վեր ա ունում, տալի նազրին՝

— Առ,— ասում ա,— էս ձկները տար տուր աղջկանս, զաթի քեֆը տեղը չի, բալի սիրտն ուզում ա, թող խաշիլ տա ուտի։

Էս նազիրն ա՝ ձեները դնում ա մի էրծաթի սին ու մեջ, տանում ա տալի թագավորի աղջկան։

Աղջիկը որ տեսնում ա, հարցնում ա.

— Էդ ձկները է՞գ են, թե որձ։

— Թագավորի աղջիկն ապրած կենա, որձ են,— ասում ա նազիրը։

— Դեն տարեք, կորցրեք,— ասում ա աղջիկը,— չե՞ք իմանում, որ ես իսկի որձեղենի էրես չեմ ուզում տեսնեմ, ուր մնաց ուտեմ։

Ձկները էս խոսքը որ լսում են, վեր են կենում, պոչների վրեն կանգնում, ծիծաղում, էլ ետ շրմփալեն վեր ընկնում։

Թագավորին էս խաբարը որ տանում են, սրա բերանը մնում ա բաց`

— Ոնց լինի, — ասում ա,— պիտի իմանամ էս ի՞նչ բան ա, էդ ձկները ինչի՞ էին ծիծաղում։

Թագավորի աղջիկը, որ տեսնում ա ձկների ծիծաղելը, կանչում ա նազիրին.

— Կգնաս, — ասում ա,— մեր աշխարհը ման կգաս, կհարցնես, որտեղ իմ անունը չեն տալ, ինձ չեն ճանաչի, կգաս, կասես, որ ես էնտեղ մարդու գնամ։

— Լավ,— ասում ա նազիրը,— վեր ա կենում, ընկնում ճամփա։ Գնում ա, գնում, շատն ու քիչը աստված գիտա, տեսնում ա հրես մի մարդ, մնել մի շահել տղա չութով վրա են անում։ Չութչու տղեն իմաստուն ա լինում։

— Այ հեր, ասում ա,— հրեն թագավորի նազիրը գալիս ա։

Նազիրը գալիս ա, հասնում դրանց.

— Բարի աջողում, բաբի,— ասում ա, ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, քեֆներդ, հալներդ, ո՞նց եք, ի՞նչ եք անում։

— Ջանսաղություն, թագավորի նազիրը սաղ լինիմ,— ասում ա Չութչին,— կանք, ապրում ենք էլի։ Խեր լինի, բա դու էդ ո՞ւր ես գնում,— հարցնում ա։

— Գնում եմ մեր մհալը պտտեմ, տենամ ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա, թագավորիցը խալխը հո գանգատավոր չեն։

— Թագավորի նազիրը ապրած կենա,— ասում ա Չութչու տղեն,— զուր ես չարչարվում, ինչքան էկել ես՝ տասն էնքան էլ գնաս, հլա թագավորի աղջկա անունը կա, զուր տեղը մի գնա, ետ դառ, գնա քու բանին, դու էլ ես մեղք, ձիդ էլ։

Թագավորի նազիրը տղի էս ասածը որ լսում ա, գալիս ա թագավորի աղջկանը մին-մին պատմում թե՝ էսպես, էսպես բան, ֆլան տեղը մի Չութչի կար, նրա տղեն էսպես պատասխան տվեց։

Թագավորի աղջիկը էս որ լսում ա, սուտ հիվանդ ա ձևանում։ Աշխարքումը ինչքան հեքիմ ա լինում, թագավորը բերել ա տալիս՝ աղջիկը չի լավանում։ Օրեն մի օր էլ, աղջիկը հորն ասում ա.

— Թագավորը ապրած կենա, բա չես ասի՝ էս գիշեր էրազիս մի սուրբ հալևոր էկավ՝ «Այ որդի,— ասավ,— ֆլան զեղումը մի Չութչի կա, էդ Չութչին մի մինուճար տղա ունի, պիտի էն տղին մորթեք, արինը խմես, որ լավանաս»։ — Այ հեր,— ասաց,— թե ուզում ես լավանամ, պիտի էն տղին մորթեք, պիտի բերել տաս, թե հու չէ՝ դու գիտաս։
Թագավորը կանչում ա նազիրին։

— Մի բեռ ոսկի վերկունես,— ասում ա,— կտաս Չութչուն, նրա տղին կառնես կբերես։

Չութչու տղեն դե իմաստուն էր, էս բանը իմանում ա։

— Այ հեր,— ասում ա,— թագավորը իրա նազիրին ղրկել ա, որ գա քեզ մի բեռը ոսկի տա, ինձ առնի տանի թագավորի աղջկա համար։ Մի վախի, ոսկին առ, ինձ տուր տանի։ Հանգիստ կաց,— ասում ա,— որ ասես ինձ բան չի լինի. ողջ-առողջ ետ կգամ։
Նազիրն ա՝ գալիս ա հասնում Չութչու տունը.

— Բարով, բաբի,— ասում ա։

— Բարով, աստծու հազար բարին,— ասում ա Չութչին,— խեր լինի, խի ես էկել,— հարցնում ա։

— Էկել եմ,— ասում ա,— տղիդ տանեմ, թագավորը ուզել ա։ Հրես էս մի բեռ ոսկին էլ քեզ փեշքեշ ա ղրկել։

— Տար, փեշքեշ ա,— ասում ա Չութչին,— տղեն ի՞նչ ա, որ ես թագավորիցը խնայեմ։

Նազիրն ա՝ մի բեռ ոսկին տալիս ա Չութչուն, նրա տղին քաշում թարքն ու ճամփա ընկնում։

Ամա նազիրի սիրտը մղկտում ա՝ էս տեսակ գոզալ տղին ախար ոնց մորթի, բերում ա իրանց տուն։ Նազրի կնիկը տենում ա մարդը դառը-տխուր նստած ա։

— Այ մարդ,— ասում ա,— խի՞ ես էդպես տխուր-տրտում նստել, ասա տենամ դարդդ ի՞նչ ա։

— Այ կնիկ,— ասում ա,— տեսնում ես էս տղին, սրան պտի մորթենք, որ ինչ ա թագավորի էն անսիրտ աղջիկը սրա արինը խմի, լավանա։

— Տնաշեն,— ասում ա կնիկը,— էդ ինչ ա, որ դրա հմար դարդոտել վարամնոտել, նստել ես։ Մի ոչխար մորթի, արինը լցրու մի ամանի մեջ, էս տղի շորերն էլ արնոտ արա, տար թագավորի աղջկանը տու, ասա. «Մորթել եմ, արինն էլ հրես բերել». նրանք շատ գիտե՞ն, թե էդ ինչի արին ա։

Նազիրը էդպես էլ անում ա, ոնց որ սովորեցրել էր կնիկը, գալիս ա թագավորի աղջկա մոտ։

— Թագավորի աղջիկը ապրած կենա,— ասում ա,— էրեխուն ինչքան բշտեցի, հետն էլ կռվեցի` չեղավ, չեկավ, ես էլ վերկալա, ճամփին մորթեցի. հրես էս արինը, էս էլ արնոտ շորերը։

Թագավորի աղջիկը էն րոպեին արինը խմում ա՝

— Օխա՜յ,— ասում ա,— անջաղ մի սիրտս հովացավ։ Տեղնուտեղը լավանում ա՝ ոտի կանգնում։ Թագավորը ուրախանում ա, որ աղջիկը լավացավ։

Ժամանակ ա անցկենում, ամա արի տես, որ ձկների ծիծաղելը թագավորի մտիցը չի գնում, օրեն մի օր կանչում ա նազիրին՝

— Մի շաբաթ քեզ ժամանակ,— ասում ա,— պիտի իմանաս, էն ձկները, որ բերիր տվիր աղջկանս, ինչի էին ծիծաղում, դրանով ի՞նչ էին ուզում ասեն։

— Աչքիս վրեն, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա նազիրը։ Գալիս ա տուն, դառը-տխուր, նոթերը կիտած նստում ա։

Չութչու տղեն հարցնում ա.

— Խի՞ ես էդպես նոթերդ կիտել։ Ասա տենամ դարդդ ինչ ա։

— Է՜ , այ որդի, էսպես, էսպես, էսպես բան։ — Նազիրը նստում ա մին-մին տղին պատմում թագավորի հրամանը։

— Հեչ մի վախի,— ասում ա տղեն,— թագավորը թող ինձ կանչի, ես դրա պատասխանը կտամ։

Էգսի օրը նազիրը գալիս ա թագավորին, թե՝

— Թագավորն ապրած կենա, մեր տանը մի ջահել տղա կա, նա կասի թե ի՞նչի էին ծիծաղում ձկները. գնամ բերեմ։

— Գնա կանչի, գա,— ասում ա թագավորը։

Տղեն գալիս ա, ջուխտ ձեռը դնում ա դոշին, խորը գլուխ տալի, էնտեղ կանգնում։

— Դե ասա տենամ, իմ պատասխանը դո՞ւ պիտի տաս։

— Հա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ամա որ ասեմ՝ հո չե՞ս փոշմանի։

— Չէ,՛ չեմ փոշմանի,— ասում ա թագավորը։

— Ասե՞մ,— նորից ա հարցնում տղեն։

— Ասա,— ասում ա թագավորը։

— Լավ, թագավորն ապրած կենա։ Ես որ մորից ծնվեցի, տատմերը ինձ փաթաթելիս մի առակ ասեց, հլա կաց մի էդ առակը ասեմ, հետո քո պատասխանը տամ։

— Ասա,— ասում ա թագավորը։

— Մի թագավոր մի տղա ուներ։ Էդ թագավորի տղեն մի հատ թառլան ղուշ ուներ։ Էդ ղուշը վեր էր ունում, գնում որսի։ Օրվա մի օր, թագավորի տղեն, որ շատ էր բեզարել որս անելուց, էնպես էր ծարավել, որ էնա ուշը գնում էր։ Մին էլ տեսավ որ, հրե՜ն, քարափի գլխիցը ջուր ա կաթում։ Ծոցի թասը հանեց բռնեց էդ կաթող ջրի տակ, թասն էկավ լցվեց, ուզեցավ թե խմի, ղուշը թևով տվեց թասի ջուրը թափեց։

— Դու ուզում ես, որ ես ծարավ մեռնե՞մ,— չարացավ թագավորի տղեն, քաշեց ղշի գլուխը պոկեց։ Հետո որ վեր էլավ քարափի գլուխը, տեսավ, ի՜նչ տեսավ, էնտեղ մի սատկած օձ ա ընկած, էդ նրա թույնն ա, որ կաթել ա ներքև։

Տղեն շատ փոշմանեց, որ ղշի վիզը կտրել էր, համա էլ ու՜ր, բանը բանից անց էր կացել։

— Դե, հիմի ասա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ղուշը սպաներ լավ է՞ր, թե սաղ մնար լավ էր։

Թագավորը թե՝

— Չէ, սաղ մնար, լավ էր։ Էն ղուշն իմաստուն էր։ Հալբաթ որ տղեն կփոշմաներ։

Էս տղեն թե`

— Թագավորն ապրած կենա, որ էս ձկների ծիծաղելու պատճառն ասեմ՝ դու էլ կփոշմանես։

— Չէ, չեմ փոշմանի,— ասում ա թագավորը,— պիտի ասես։

— Դե չավ,— ասում ա տղեն,— որ զոռում ես՝ կասեմ, ամա, թագավորը ապրած կենա, իմ քավորը, որ ինձ կնքած՝ ժամիցը տուն էր բերում, ճամփին մի առակ պատմեց։ Էդ առակը քեզ պատմեմ, հետո պատասխանդ տամ։

— Պատմի,— հրամայում ա թագավորը։

— Ժամանակով,— ասեց տղեն,— մի թագավոր, մի շատ խելոք ու իմաստուն օձ ուներ դռնապան։ Ինչ մարդի սիրտը որ բարի էր լինում, օձը նրան ճամփա էր տալի՝ գալիս էին թագավորի մոտ, ինչ մարդի սիրտը որ չար էր լինում՝ օձը թողում չէր որ գա։
Սինոդապետները մի օր ասեցին.

— Թագավորն ապրած կենա, թե օձդ կվերջացնես, մենք էլ կգանք սինոդ, թե հու չէ՝ չենք գա։

Թագավորը մտածեց՝ «էս տասներկու մարդի խաթրը ո՞նց կոտրեմ մի օձի խաթեր»։ Թուրը քաշեց օձի վրա, օձը փախավ, ամա պոչիցը կտրվեց մի թզաչափ։

Էն էր ու էն։ Օր օրի վրա էս թագավորի գործերը վատացան, փչացան, սրա զորքը կոտորվեց, շատ նեղության մեջ ընկավ, նոր իմացավ, որ իրա դովլաթը էդ օձի խելքն ու իմաստությունն էր։

«Վա՜յ,— ասեց,— ափսոս իմ օձը։ Էրկաթե տրեխ հագավ, էրկաթե գավազան առավ ձեռը, ընկավ աշխարքե-աշխարք՝ համա օձը չգտավ։ Նոր, որ քոռ ու փոշման տուն էր դառնում, տեսավ օձը հրեն սարի տակին։

— Օձ ջան,— ասեց, իմ դովլաթը փախել ա ինձնից։ Արի գնանք մեր տուն։
Օձն ասեց.

— Գնա բանիդ, ոչ իմ պոչի յարեն կսաղանա, ոչ քո սրտի յարեն։ Դու գնա քու բանին, ես էլ՝ իմ։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց աղեն,— ոնց որ էն օձի տեր թագավորը փոշմանեց, դու էլ կփոշմանես, որ ձկների ծիծաղելու պատճառը ասեմ։

— Չէ, չեմ փոշմանի, ասա,— հրամայում ա թագավորը։

— Որ էդպես ա, մի առակ ասեմ՝ լսի, նոր ուզածդ ասեմ։

Լինում ա, չի լինում մի թագավոր։ Էս թագավորը իսկի բան չի ունենում, ինքն ա լինում՝ մի Տուդի-ղուշ։ Հենց էնա էս Տուդի-ղշի հետ ա խորհուրդ անում։ Օրվա մի օր, մի ուրիշ Տուդի-ղուշ ա գալիս թագավորի Տուդի-ղշի մոտ, կտուցը նրա կտցին քսում, փաթթվում, էրկսով էլ դառը լաց են լինում, հետո... ծիծաղում են։ Էն եկվոր ղուշը թռչում ա, գնում։

— Էն ի՞նչ ղուշ էր,– հարցրեց թագավորը,— ինչի՞ լաց էլաք ու ինչի՞ ծիծաղեցիք։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց Տուդի-ղուշը,— էն ղուշը իմ ախպերն էր, էկավ ասեց. «Հերներս մեռել ա»։ Էհ, սիրտ էր, ջիգյար էր, մռմռաց, լաց էլանք։ Հետո էլ ասեց, «Նշան եմ դրվե, թագավորիցը իրավունք առ, արի հարսանիք»։ Դե, ախպեր ա, ուրախացա, խնդացինք, ծիծաղեցինք։ Թագավորն ապրած կենա, հիմի թե իրավունք կտաս՝ կգնամ, թե հու չէ` չեմ գնա։

— Գնա,— ասեց թագավորը,— համա թեզ եդ դառ։

Տուդի-ղուշը թագավորին գլուխ ա տալի, թռնում գնում։ Անց ա կենում մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մախլաս՝ մի շաբաթ, օրվա մի օր էդ Տուդի-ղուշը ետ ա դառնում՝ գալիս։ Գալիս ա, թագավորին գլուխ ա տալիս, կտցիցը մի գունդ թուղթ ա վեր գցում։ Թագավորը վեր ա ունում բաց անում, տենում ի՜նչ՝ իրեք հատ խնձորի կորիզ։ Կանչում ա իր այգեպանին, թե՝ «Էս իրեք կորիզը կտանես էնպես ջոկ տեղ կցանես, որ ղուշ, հավ, զադ չմոտենա»։

Անց ա կենում իրեք տարի։ Էդ իրեք կորիզը մի-մի ծառ են դառնում, էնքան էլ խնձոր են տալիս, որ չափ չկա։ Օրվա մի օրը այգեպանը տեսնում ա, խնձորները կարմրել են, հասնելու վրա են։ Տեսնում ա գետնին էլ մի մեծ կարմիր խնձոր վեր ընկած, ասում ա. «Տանեմ, թագավորը տեսնի»։

Դու մի ասի էդ խնձորը օձի կծած ա լինում, թունավորված։ Այգեպանը գալիս ա՝

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա,— խնձորները հասնելու վրա են. էս մինը ծառի տակին գտա, վեր կալա բերի, առ տես լավն ա։

Թագավորը հենց ուզում ա խնձորն առնի բերանը, նազիը-վեզիրը չեն թողնում՝ «Բալի դեղած ա,— ասում են,— առաջ մի ուրիշի տու ուտի՝ հետո դու կեր»։

Էդ խնձորը գցում են մի հորթի առաջ։ Հորթը խնձորը ուտելուն պես միջիցը տրաքում ա, վեր ընկնում։ Թագավորը էս որ տեսնում ա՝ հերսոտում ա, տեղիցը վեր ա կենում, Տուդի-ղշի վիզը պոկում, գցում դեն, հետո հրամայում ա, որ են բաղի չորս կողմը հասար քաշեն, որ մարդ մուրդ չմտնի, էն խնձորիցն ուտի։

Հիմի սրանց թողնենք էստեղ՝ գանք նախրչուն ու իրա կնկանը։

Էդ զեղումը մի նախրչի ա լինում իր կնկա հետ։ Էդ նախրչին կնկանը շատ էր ծեծում, անպատվում։ Հայվանը գիտեր, թե ամուսնությունը կնկանը ծեծելու մեջն ա։ Մի օր էլ, որ դանակը ոսկորին ա հասնում, կնիկը ասում ա՝ «ոնց անեմ, որ մեռնեմ, էս աշխարքիցը պրծնեմ»։ Միտն ա ընկնում, որ թագավորի բախչի խնձորները ուտողը տեղնուտեղը կմեռնի։ Մի հանգով մտնում ա բախչեն, տեսնում ա մարդ-մուրդ չկա, վռազ-վռազ մի խնձոր ա քաղում, ուտում ա, որ մեռնի, ուտում ա պրծնում, տենում ա ի՜նչ հրես ջահելացավ, դառավ ոնց որ մի տասնհինգ տարեկան աղջիկ։

Սուս ու փուս գալիս ա իրանց դռան առաջին կանգնում։ Իրիկունը մարդը տուն ա գալի՝ որ կնկանը ծեծի։

— Աղջի — ասում ա,— իմ կնկանը չե՞ս տեսել։

Աղջիկը երդում-կրակն ա ընկնում, թե՝ «Ես քո կնիկն եմ»։

— Դե որ իմ կնիկն ես... կնկա կռնիցը բռնում ա, տուր թե կտաս, մի լավ զխկում ա, սալջարդ անում, վեր գցում։

Էս կնիկը վեր ա կենում, դառը տխուր գնում թագավորին գանգատ։ Տեղը տեղին պատմում ա իր գլխով անցկացածը, անց որ ես ձեզ պատմեցի։ Թագավորը մնում ա զարմացած, թե`

— Դրո՞ւստ ես ասում, որ իմ բախչի խնձորիցը կերար, ջահելացար։

— Դրուստ, թագավորն ապրած կենա։

— Էս րոպեին բերեք նախրչուն։

Էն րոպեին նախրչուն բերում են թագավորի մոտ, զոռում, որ խնձորը ուտի։ Չի ուզում՝ վախում ա, ամա ուտելուն պես ջահելանում ա, դառնում տասնհինգ տարեկան տղա։ Թագավորը մնում ա սառած նախրչու ու նրա կնկա էրեսին մտիկ անելով։ Շատ ա գլխին վայ տալի, դարդ անում, վայ իմ Տուդի-ղուշ, այ իմ Տուդի-ղուշ, համա էլ ո՜ւր, բանը բանից անց էր կացել։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա իմաստուն տղեն,— հիմի ասա ինձ՝ Տուդի-ղշին սպանելը էն թագավորը փոշմանե՞ց, թե չէ։

— Հալբաթ որ,— ասում ա թագավորը,— փոշմանեց— բա էն տեսակ ղուշը կմորթե՞ն։

— Դե, հիմի տես,— ասում ա տղեն,— ոնց որ էն թագավորը փոշմանել ա, ընենց էլ դու կփոշմանես, որ ասեմ թե ինչի՞ էին ծիծաղում էն ձկները։

Թագավորը իրեք առակից մի բան էլա չհասկացավ, ասեց.

— Անկարելի ա, ձկների ծիծաղելու պատճառը պետք ա ասես։

— Դե, որ էդպես ա,— ասեց.......

[Speechless]

6. ԷՐԱԶ ՏԵՍՆՈՂ ԱՇԿԵՐՏԸ

Ժուկով ժամանակով լինում ա մի հեր, մի տղա։ Հերը շատ ծերացած ա լինում։ Էնպես որ հայ-հայը գնացել, վայ-վայն էր մնացել։ Օրվա մի օր վեր ա ընկնում՝ մեռնում։ Տղեն մնում ա անփեշակ, անփող։

Ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի, դես ա գնում, դեն ա գնում, որ շատ ման ա գալիս, ծանդր ու թեթև ա անում, գալիս ա թագավորի զարգյարի մոտ աշկերտ։

Էսպես անց ա կենում մի օր, երկու օր, իրեք օր, մի շաթաթ, մախլաս՝ մի ամիս, օրվա մի օր էլ թագավորը կանչում ա էդ զարգյարին։

— Ուստա,— ասում ա,— առ էս տասը ոսկին ու էս երկու անգին քարը, կտանես,— ասում ա,— ինձ համար լավ մատանիք կշինես, կբերես,

— Աչքիս վրա>— ասում ա զարգյարը,— գնում ա դուքան, ոսկին ու անգին քարերը դնում դազգյահի վրեն, աշկերտին պատվիրում, որ ուշ դարձնի,— ասում ա,— գնամ տուն հաց ուտեմ պրծնեմ, հետո կգամ կշինեմ։

Էս աշկերտն ա՝ ուստեն ոտը շեմքիցը դուս ա դնում թե չէ՝ գլուխը դնում ա դազգյահին, քնում։
Սատանի պես էլ հենց էդ վախտը թագավորը իրա նազիր-վեզիրի հետ դերվշի շորեր հագած գալիս ա էդ տեղերը ման գալու՝ տեսնի ի՞նչ կա, ինչ չկա։ Էդ զարգյարի դուքանի մոտով անց կենալիս նկատում ա, որ աշկերտը քնել ա, իրա տված ոսկին ու անգին քարերն էլ հրեն դազգյահի վրեն։

Թագավորը էս որ տեսնում ա, ուսուլով մտնում ա ներս, առ հա, դրան մի լավ սիլլա։ Տալիս ա ու դռան ետևը ծլկում։

Աշկերտը վեր ա թռնում, տեսնում մարդ չկա։

— Այ անաստված,— ասում ա,— խի՞ չթողիր մուրազիս հասնեմ, ի՞նչ ասեմ, ինձ սիլլա տվող, ոնց որ դու մուրազս փորիս թողիր, բարով դու էլ քու մուրազին չհասնես։

Էս խոսքը թագավորը որ լսում ա, թողնում ա գալի պալատ։

— Էս սհաթին,— ասում ա,— կգնաք ֆլան զարգյարի աշկերտին կբերեք էստեղ։

Ծառաները աշկերտին առաջ են անում, բերում թագավորի մոտ։

— Ֆլան զարգյարի աշկերտը դո՞ւ ես,— հարցնում ա թագավորը։

— Հա, թագավորն ապրած կենա, ես եմ։

— Այ տղա,— ասում ա,— ասա տեսնեմ ի՞նչ էր քու մուրազը, որ փորիդ թողի, ասա ես կատարեմ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա աշկերտը,— իմ մուրազն էնենց բան ա, որ չեմ կարա ասեմ։

— Չե՞ս ասի, տես՝ կփոշմանես։

— Թագավորն ապրած կենա, ինչ ուզում ես արա, արինս քեզ հալալ ա։

Թագավորը հրամայում ա՝ տանեն սրան գցեն մի մութ հորի մեջ, բալի վախենա, ասի։ Էդ գրշերը տղեն մնում ա հորի միջին։

Էգսի օրը թագավորը տղին բերել ա տալի։

— Այ տղա,— ասում ա,— աստծուց վախեցի, արի ինձ էրազդ ասա։ Օր ասես, իմաց կաց` ինչ ուզես, կտամ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա աշկերտը,— չեմ ասի, ինչ ուզում ես արա։

Սրան տանում են էլի դմփալեն գցում էդ հորի մեջ։

Խեղճ տղեն սոված, ծարավ մնում ա հորի միջին մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մախլաս մի շաբաթ, տեսնում ա հորի բերանը բաց անող չկա։ Էնտեղ ընկած մի փետի կտորով սկսում ա կամաց-կամաց հորի մի կողմիցը քանդել։ Քանդում ա, քանդում, ըհը՛, մի ծակ ա բացվում, ծակը լենացնում ա, գոտիկը մեջքիցը ետ անում, մի տուտը էնտեղ բանդ անում, մեկելը բռնում ու սլլալե վեր գալիս ներքև։ Վեր ա գալիս, ի՞նչ տեսնում՝ մի օթախ մաքուր ավլած, սրբած, սարքած, միջին մի թախտ դրած, թախտի վրեն մի ձեռք խաս տեղաշոր գցած, մի սիրուն, էնքան նախշուն, հուրի-մալաք աղջիկ էլ էդ տեղաշորի միջին քնած ա, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն, որ չուտես, չխմես, չհագնես, չմաշես, հենց նրա շարմաղ երեսին թամաշա անես։

Սրան որ չի տեսնում՝ խելքամաղ ա լինում։

Ամա, կողքին էլ՝ մի ոսկե սինու մեջը՝ փլավ, մի ղազ էլ տապակած, փլավի գլխին դրած: Էս մեր տղեն կուշտ ու կուռ փլավն ուտում ա, հետո աղջկա երկու թուշը պինդ-պինդ պաչում, նոր գոտիկի տուտը բռնում, բարձրանում, էլ ետ իրա տեղը։
Դու մի ասի՝ էդ աղջիկը հենց թագավորի իմաստուն աղջիկն ա լինում։ Զարթնում ա տեսնում՝ իրա փլավը կերել են, հայելու մեջն ա մտիկ տալիս,

տեսնում էրեսի վրեն լաքա կա։ Դես ա ընկնում, դեն ա ընկնում, մարդ-մուրդ չկա։ Դուռն էլ ամուր փակած ա։ Մնում ա զարմացած, էս ի՞նչ բան ա։

Էգսի օրը աշկերտը էլի վեր ա գալիս էս օթախը, աղջիկը՝ քնած։ Նրա փայ փլավն ուտում ա, աղջկա ջուխտ թուշը պաչում, հենց ուզում ա գնա, աղջիկը նրա փեշը բռնում ա։

— Այ տղա,— ասում ա,— օձն իրա պորտովը, ղուշն իրա թևովը սիրտ չի արե էստեղ ոտ դնի, դու ո՞նց սիրտ արիր մտար իմ օթախը։ Հիմի ո՞նց ես գնամ հորս ասեմ, էս սահաթին գլուխդ կտրել տա։

— Թագավորի աղջիկը ապրած կենա,— ասում ա աղեն,— քու սերն ա բերե։ Քանց հորդ ես ասում,– ասում ա,– էն ա դու քու ձեռովը կտրի պրծի էլի:

Էս խոսքերր շատ ա դուր գալի աղջկանը։

— Բաս որ էտենց ա,— ասում ա,— սրանից դենը ես քոնն եմ, դու իմը։ Համաձա՞յն ես։

— Համաձայն եմ,— ասում ա տղեն։

Ու նստում են հալալ հացի։ Ուտում են, խմում, քեֆ անում, ջան ասում, ջան լսում, մինչև դառնում ա կեսգիշեր, նոր տղեն գնում ա իրա տեղը, ծակը լավ փակում, որ մարդ չիմանա։

Ըսենց անցկացավ մի ամիս, էրկու ամիս, իրեք ամիս։

Օրեն մի օր թագավորը տղին հանել տվեց հորիցը։

— Հը՞։— ասեց,— էրազդ ասո՞ւմ ես, թե չէ։

— Չէ, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— թեկուզ իրեք տարի էլ պահես հորի միջին, ես իմ էրազը ասողը չեմ։

Էս տղին տանում են էլ ետ գցում հորի մեջ։ Սա էլ աստծու օրը կախ ա ընկնում աղջկա օթախը, մինչև լուսադեմ մնում, լուսադեմին նոր գնում իրա տեղը։

Էսենց անց ա կենում մի ժամանակ։

Օրեն մի օր Ֆրանգստանի թագավորը էդ երկրի թագավորին իրեք ձի ա ղրկում, թե` «Պիտի իմանաս սրանց ամեն մեկի տարիքը, չիմացար, իմաց կաց, քու սաղ թագավորությունը քարուքանդ կանեմ, դու գիտաս»։

Էս թագավորը միտք ա անում, միտք, վերջը ասում՝ թե իմանա` իմ իմաստուն աղջիկը կիմանա, էլ մարդ չէ։ Ամա աղջիկը հորը պատասխան ա ղրկում, թե իմաստությունս գնացել ա, ուրիշին հարցրու։

Գիշերը թագավորի աղջիկը տղին ասում ա`. բա չես ասի էսպես, էսպես բան։ Ես մախսուց խաբար ղրկեցի, թե իմաստությունս գնացել ա, թող ուրիշին հարցնի, որ ինչա` քեզ սովորացնեմ, գնաս գտնես, բալի էդ հորիցը քեզ ազատի։

— Էդ լավ էլավ, — ասում ա տղեն,— սովորացրու տենամ։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբարը տանք թագավորիցը։ Սա կանչում ա իրա նազիր-վեզիրին, պալատի մարդկերանցը բոլորին էլ հավաքում ա, բալի մի ճար անեն։ Սրանք դես են տալիս, դեն են տալիս, ինչքան խելք-խելքի են տալիս, միտք անում, բան չի դուրս գալիս, չեն կարենում գտնեն։

Մեկ էլ թագավորի միտն ա ընկնում զարգյարի աշկերտը, ասում ա,— մարդ ա։ Բալի նա գտնում ա։
Էն սահաթին գնում են հորիցը հանում բերում տղին։

— Այ տղա,— ասում ա թագավորը,— թե իմացար էս իրեք ձիու տարիքը, ինչ ուզես, կտամ։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանում ինչ կա, որ չիմանամ։

Ոնց որ իմաստուն աղջիկը սովորացրած ա լինում, էն րոպեին ձիանոնցը լավ լազաթին ջրում ա, լողացնում, գարի ածում առաջները։ Տեսնում ա, որ մինը գլուխը մտցրեց մսուրը ու իրա համար հանգիստ ուտում ա՝ էս ձին իրեք տարեկան ա։ Տեսնում ա էն մեկելն էլ մոտացավ գարուն, համա մեկ ուտում ա, մեկ չէ, կամ թե փռնչացնում ա՝ էս ձին էրկու տարեկան ա։ Համա երրորդ ձին, որ ասես, գարի չի ուտում՝ դես դեն ա ծուլ լինում, տրտինգ տալիս։ Կամ թե չէ՝ քացի գցում, խալխին վախեցնում։ Էս ձին էլ մի տարեկան ա։

Ֆրանգստանի թագավորի մարդիկը, թագավորի նազիր-վեզիրը, բոլորը մնում են զարմացած, բերանները բաց իրար էրեսի մտիկ անելով։

Թագավորը չի իմանում ի՞նչ անի, ո՞նց տղի լավութենի տակիցը դուրս դա, համա բիրդան նրա էրազը միտն ա ընկնում։ Թագավորը աղաչանք-պաղատանք ա անում, որ ասի, նա էլի սատանի ձին ա նստում, չի ասում։ Թագավորը հրամայում ա, որ էլի ետ տանեն գցեն հորը։

Անց ա կենում էսպես մի ժամանակ՝ մի ամիս, երկու ամիս, իրեք ամիս, օրվա մի օր Ֆրանգստանի թագավորը էս թագավորին իրեք խնձոր ա ղրկում, իրեքն էլ մի տեսակի, մի ռանգի ու մի մեծության, ապսպրում ա, թե՝ «Պտի իմանաս էս խնձորից որը քանի տարվա ա. չիմացար՝ իմաց կաց, սաղ թագավորությունդ քար ու քանդ կանեմ, քեզ էլ տանով-տեղով եսիր կտանեմ»։

Թագավորը հարցնում ա աղջկանը, թե՝

— Հը՞, իմաստությունդ ետ չեկա՞վ։

Աղջիկն էլ ետ պատասխանում ա, թե իմաստությունս գնացել ա, ուրիշին հարցրու։

Գիշերը աղջիկը պատմում ա տղին, թե էսպես, էսպես, էսպես բան։

— Խնձորները վեր կունես ձեռդ,— ասում ա աղջիկը,— կգնաս հավուզի մոտ կկանգնես, մեկ-մեկ կգցես ջուրը՝ էն որ գնաց ջրի տակը ու էլ ետ էլավ ջրի էրեսը, իմացի, որ մի տարվա յա, էն որ գցելուն պես մի քիչ տակն էլավ, էլ ետ դուրս էկավ ջրի էրեսը, իմացի, որ երկու տարվա ա, համա էն որ իսկի ջրի տակը չի գնա, հենց կմնա երեսին, իմացիր, որ էն էլ իրեք տարվա ա։

Գլուխներդ ինչ ցավացնեմ։ Թագավորի ճարը կտրում ա, հրամայում ա տղին հորիցը հանեն։

— Տղա,— ասում ա,— կարա՞ս իմանաս,— ասում ա,— էս խնձորներից որը քանի տարվա՞ են։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանից էլ հեշտ բան։ Աղջկա խրատը մտին, տղեն ջոկում ա խնձորները, տալիս թագավորին։ Ֆրանգստանի մարդիկը, թագավորի նազիր-վեզիրը, մնում ա զարմացած՝ էս տղեն ինչքան իմաստուն, ինչքան խելոք ա, որ էս էլ երկու հետ էսպես դժվար բանը գտնում ա։ Թագավորր հո՝ ուրախացել, աշխարհով մին էր էլե. ուզում էր դրան լավ-լավ փեշքաշներ տա՝ բայց էլի նրա էրազը միտն ընկավ։
— Տղա,— ասեց թագավորը,— քեզ ուզում եմ բաց թողամ գնաս, քու արևի ձենն ածես. արի փեշիդ քարը վեր ածա, ասա տեսնեմ երազդ ի՞նչ ա։

Ամա թագավորը տեսավ, որ չէ, չի լինում, երազը չի ասում, էլի կոշտ ու կոպիտ ա պատասխանում, հրամայեց, որ տանեն էլի գցեն հորը։

Անց ա կենում ըսենց մի ամիս, էրկու ամիս, իրեք ամիս, վեց ամիս, մախլաս, մի տարի։ Օրվա մի օր մեկ էլ ի՞նչ ա տեսնում՝ Ֆրանգստանի թագավորը, հրես տասներկու երեխա ա ղրկե, տասներկուսն էլ մի բոյի, մի բուսաթի, էնքան իրար նման, էնքան իրար նման, կասենաս տասներկուսն էլ ախպրտիք լինեն, մի հորից, մի մորից, մի խոսքով՝ ոնց որ մի խնձոր տասներկու տապակ արած էնտեղ գրած, էնքան իրար նման են։ Լուր ա տալիս թե՝ «Պիտի իմանաս սրանցից որ՞ն ա աղջիկ, որը տղա, չիմացար՝ իմաց կաց, զորքս կառնեմ, կգամ թախտդ քանդ ու քարափ կանեմ»։

Որ մթնում ա, տղեն հորիցը կախ ա լինում թագավորի աղջկա օթախը։ Աղջիկը սրան թե՝ «էսպես, էսպես, էսպես բան»։

— Բա էդ ո՞նց պիտի գտնեմ։

— Կգնաս,— ասում ա աղջիկը,— կուժը տաք ջուր կլցնես, գիշերով գիշերհանա հաշտումը կկանգնես, էն տասներկու երեխեն, որ վեր կկենան էրեսները լվանան, կգնաս ձեռներին ջուր կածես։ Ով որ տեսար տաքին չդիմացավ, ձեռքը քաշեց ու «0՛ֆ, օ՛ֆ» արեց, իմաց կաց նա տղա յա, ով ձեռը չքաշեց, տաքին դիմացավ, իմաց կաց նա աղջիկ ա։ Տղերանցը ջոկ օթախ կանես, աղջկերանցը ջոկ։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբարը տանք թագավորիցը։ Ի՞նչ անի, ինչ չանի, ո՞ւմ կանչի, որ կարենա իրա դարդին դարման անի։ Վերջը հրամայում ա՝ գնան էլի հորիցը հանեն էն տղին։

— Տղա,— ասում ա,— Ֆրանգստանի թագավորը հիմի էլ էսպես մի զուլում ա ապսպրել. տես, կարա՞ս գտնես։

— Խի՞ չեմ կարա, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— դրանից էլ հեշտ բան։ Համա թագավորն ապրած կենա, լսել եմ, մի սիրուն, մի նախշուն, մի հուրի-մալաք աղջիկ ունես, որ Ֆրանգստանի թագավորի ուզածը գտնեմ, էդ աղջիկն ինձ կտա՞ս։

— Կտամ,— ասում է թագավորը,— մորդ կաթի նման քեզ հալալ ա։

Էն էդսի օրը տղեն, աղջկա սովորացրածի պես, տղերանցն ու աղջկերանցը ջոկում ա, կանգնում մի կողմ։ Մարդիկ մնում են ապշած էս տղի խելքի վրեն։

— Աֆֆարի՛մ,— ձեն են տալիս Ֆրանգստանի մարդիկը,— դրուստ ես ջոկե։

Թագավորն էստեղ բերում ա, աղջկանը տղի հետ նշան դնում. պսակում, յոթ օր, յոթ գիշեր հարսանիք անում։ Ի՜նչ քեֆ, ի՜նչ ուրախություն, ի՜նչ դափ ու զուռնա, որ էլ չափ ու սահման չկար։

Սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբար տանք, ումնի՞ց, խաբար տանք, Ֆրանգստանի թագավորիցը։

Սրա մարդիքը գալիք են, թե՝ «Ֆրանգստանի թագավորն ապրած կենա, էն երկրռւմ մի ջահել-ջիվան տղա կա, էնքան խելոք, էնքան իմաստուն, որ էլ չենք կարա ասի։ Էս էլ իրեք հետ ինչ հարցնում ես՝ նա յա գտնում»։

— Բաս որ էսպես ա, — ասում ա Ֆրանգստանի թագավորը,– կգանք էլ ետ էդ երկիրը, էդ տղին կառնեք կբերեք ինձ մոտ, տեսնեմ էդ ի՞նչ տեսակ իսան ա։

— Մեր աչքի վրեն,— ասում են Ֆրանգստանցիք ու ճամփա ընկնում, հասնում՝ էլ ետ էն երկիրր. թե՝ «Թագավորն ապրած կենա, մեր թագավորր քու էն իմաստուն մարդին կանչում ա»։

Թագավորն էն րոպեին մարդ ա ղրկում տղի հետևից՝

— Տղա,— ասում ա,— Ֆրանգստանի թագավորը քեզ կանչել ա, կգնա՞ս։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա, որ հրամայում ես, կգնամ, ի՞նչ անեմ։

Վեր ա կենում, ֆրանգստանցիների հետ գնում նրանց երկիրը։ Գալիս են, գալիս, շատն ու քիչը աստված գիտա, մի օր, էրկու օր, իրեք օր, մի շաբաթ, մախլաս՝ մի ամիս, հասնում են Ֆրանգստան, թագավորի ամարաթը, թագավորին գլուխ տալի, ընդե կանգնում։

— Իմաստուն տղեն դո՞ւ ես,— հարցնում ա թագավորը։

— Հա, ես եմ, թագավորն ապրած կենա։

— Դե, որ էդպես իմաստուն ես,— ասում ա,— առ էս պողպատի կտորը, ինձ համար սրանից մի լավ ձեռք մախմուրի պես կակող շոր կարի, որ հագնեմ։ Կարեցիր՝ աղջիկս քեզ կտամ, թե հու չէ, իմաց կաց, գլուխդ կթռչի։

Խեղճ տղի լեղին ջուր ա կտրում։ Ճարն ինչ։ Պողպատի կտորը ձեռին, դառը-տխուր դուրս ա գալիս գնում։

Էդ թաղավորի աղջկա պատուհանի տակով անց կենալիս, թագավորի աղջիկը դրան նկատում ա։

— Էն իմաստուն տղեն դո՞ւ ես,— հարցրեց։

— Հա, ես եմ, թագավորի աղջիկն ապրած կենա։

Ի՜նչ աղջիկ, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն,

[Speechless]

7. ՀԱԼՎԱՉՈԻ ԱՇԿԵՐՏԸ

Ժամանակով մի թագավոր ա լինում։ Էդ թագավորը հլա պսակված չի լինում։
Օրերից մի օր միտք ա անում`

— Մի գնամ,— ասում ա,— իմ աշխարհը ման գամ, տեսնեմ իմ ժողովուրդը ո՞նց ա ապրում, ոնց ա յոլա գնում, քյասիբ-քյուսուբը հո ոտի տակ չի տրորվում, մենձավորները հո չեն նեղում դրանց։

Վեր ա կենում, դերվիշի շոր ա հագնում, իրա թախտը էրկու ամիս ժամանակով տալիս ա վեզիրին, ինքն ընկնում ա ճամփա։

Շատ տեղեր ա ման գալի, շատ բաներ ա տեսնում, վերջը գալիս ա մի ցեղապետի տան ղոնաղ ա ընկնում։

Էստեղ մտնելուն պես աչքը ընկնում ա մի աղջկա վրա, էդ աղջիկն էլ ցեղապետի քիրն ա լինում։

Իրիկունը հաց են գցում, համեցեք են անում դերվիշին, որ հաց անուշ անի.

Դե էն ժամանակ էլ էնպես էր, որ թե ղոնախը հաց չուտի, տանտիրոջ համար անպատվություն ա։

Հիմի էդ դերվիշն էլ սատանի ձին ա նստել, թե՝

— Ես ձեր հացը չեմ ուտի, մինչև իմ խնդիրը չկատարեք։

— Ախր, այ դերվիշ բաբա,— ասում են,— դու մեր հացը խի՞ պիտի չուտես, ախր չէ, էդ մեզ համար, մեր անունի համար լավ չի։ Ի սեր աստծու, արի հաց անուշ արա։

— Հա, որ իմ խնդիրքը կատարեք,— ասում ա,— ես ձեր հացը կուտեմ։ Հիմի դու արի տես, որ էդ դերվիշի խնդիրն էլ ցեղապետի քիրն ա։

— Կամ պիտի ձեր աղջիկը ինձ տաք,— ասում ա,— կամ պիտի ես ձեր հացը չուտեմ։

Վերջը, որ ճարները կտրվեց, տեսան խնդրելով բան չի դուրս գալի, դա իրանց հացը ուտում չի, ասին թե՝ կտանք։

Նոր էդ դերվիշը հացին մոտեցավ, էդ աղջիկն էլ դառավ դերվիշի կնիկը։

Դերվիշն էստեղ էրկու ամիս իր կնկա հետ ապրեց։ Մին էլ միտն ընկան իր թախտն ու թագավորությունը։

— Այ հա՜յ,— ասեց,— ես էստեղ էկել եմ մի կնկա խելքի ընկել, էնտեղ անտեր անտիրական թողել իմ տերությունը։ Ես պիտի գնամ։

— Այ տնաշեն, — ասում ա կնիկը,— դու որ գնում ես, էգուց-էլօր հրես էրեխա եմ ունենալու, ես նրան ո՞նց պահեմ։

Դերվիշը ձեռը տարավ ջեբը, հանեց մի ոսկե ապարանջան։

— Առ,— ասեց,— թե աղջիկ էլավ, կծախես, դրանով կպահես ու մարդու կտաս։ Թե որ տղա էլավ՝ աչու թևից կկապես, ճամփու կդնես, թող գա։ Կասես հերդ սպահանցի էր, անունն էլ Արաս։

Դերվիշի գնալուց հետո, յոթ ամիս անցավ թե չէ, կնիկը ծունկը տվեց գետինը, մի սիրուն տղա բերեց։

Ցեղապետը շատ ուրախացավ`

— Էս լավ էլավ,— ասեց,— ես տղա չունեմ։ Քվորս տղեն ո՞րն ա, իմը ո՞րն ա։ Մեռնելուցս հետո ունեցած-չունեցածս կմնա սրան։

* * *

Խալխի տղերքը տարով են մեծանում, սա` օրով։ Տասը տարեկանումը էնքան սիրուն էր ու լիքը, որ կասենաս մի թավադ լիներ։

Մի օր վեգ խաղալուս մի պառավի տղի վեգերը խլում ա, գլխին խփում ։ Պառավը գալիս ա, սկսում անիծել`

— Տո բիճ լակոտ,— ասում ա,— ուժդ եթիմիս ա՞ պատում։ Նրա վեգերը խլում ես։ Որ էդպես ուժով ես, գնա մի իմացի թե հերդ ո՞վ ա, նոր ուժդ բանացրու։

— Ինչ պետք ա իմանամ,— ասում ա տղեն,— իմ հերը ցեղապետն ա,— ասում ա,— հրեն իմ մերն էլ տանը՝ նստած։

— Այ բիճ-սարսաղ,— ասում ա պառավը,— քու հերը մի թափառական դերվիշ էր. ցեղապետը քու քեռին ա։

Խեղճ էրեխեն լաց լինելով գալիս ա մոր մոտ։

— Ո՞ւր ա իմ հերն,— ասում ա,— ինձ ինչի են բիճ ասում։— Նոր էստեղ մերը մին-մին պատմում ա, թե՝ էսպես, էսպես, քո հերը էսպես մի մարդ էր, հիմի էլ չկա։

— Որ էդպես ա, ես պիտի գնամ իմ հորը գտնեմ։

Էստեղ մերը բերում ա իր մարթի ապարանջանը, կապում ա տղի թևիցը՝

— Գնա,— ասում ա,— որդի, աստված քեզ հետ։ Քու հերը սպահանցի էր, անունն էլ Աբաս։

Տղեն մոր ծիծը պաչում ա ու ճամփա ընկնում։

* * *

Գնում ա գնում, շատ ու քիչն աստված գիտի, հասնում ա մի քաղաք։ Ձեռը ծոցին դրած կանգնած ա լինում իր մտքերի հետ։ Սրան մոտկանում ա մի վաճառական, հարց ու փորձ ա անում՝ ո՞վ ես, ի՞նչ ես, վերջը որ իմանում ա, թե եթիմ տղա ա,

— Արի,— ասում ա,— դու դառի իմ հոգևորդին, ես էլ քեզ հեր։

Չունքի էդ վաճառականը անհիշատակ ա լինում։

Արի տես, որ մի չելած տղա ա մեծանում էդ տղեն՝ էնքան սիրուն, էնքան խելոք, որ տեսնողի խելքը գնում էր։

Էդ մարթն էլ՝ էնպես ա սիրում էդ տղին, որ մարդ իրա իսկական հալալ տղին էլ չէր սիրի:

Օրերից մի օր էդ վաճառականը էրկու ամսով պիտի գնար ուրիշ քաղաքից ապրանք բերելու։ Կանչում ա տղին, ունեցած չունեցածը հանձնում նրան ու ինքը վեր կենում դնում։

* * *

Թող սա գնա իրա ճամփովը, մենք գանք խաբար տանք վաճառականի կնկանիցը։ Էս կնկա խելքը գնում էր էդ տղի համար։

— Էս լավ էլավ,— ասեց,— մարդս էստեղ չի, բանը հեշտ գլուխ կգա։ Կկանչեմ, կհամոզեմ, սեր կտամ, սեր կառնեմ։

Չունքի խեղճ կնիկը ջահել-ջահել էր էդ մեծ մարթին առել, սիրտն էրված էր, մի ջահել տղամարդի կարոտ։

Իրիկունը, որ տղեն դուքանիցը տուն էկավ, կնիկը կանչեց իրա օթախը։

— Հալ-հալբաթ, էսպես, էսպես,— ասեց,— թե որ էսպես չանես, մարդուս քեզանից սուտ բաներ կասեմ, քեզ դուրս կանի տանից։

Տղեն թե՝

— Շատ լավ, մենակ թե մի օր ինձ ժամանակ տու։

Գնաց, մտավ դուքանը, դախլիցը իրեք հարիր մանեթ փող հանեց դրեց ջեբը, մի նամակ էլ դրեց էնտեղ։

Մարդը որ ետ էկավ, իմացավ հոգևորդին չկա, գնացել ա, ընկավ մտքի ծովը, թե ախր էդ տղեն խի՞ պիտի գնար, ինքն էնքան սիրում էր նրան, ամեն դուռը առաջին բաց էր, քեֆին դիպչող չկար։ Կնկանը հարցրեց։

— Ես խաբար չեմ,— ասեց,— իրիկունը գնաց դուքանը՝ էլ ետ չեկավ։ Մարդը մոլորված մտավ դուքանը, փողի դախլը բաց արեց տեսավ, որ փողերը տեղումն են, մի նամակ էլ կա։ Բաց արեց կարդաց՝

«Անուշ հայրիկ ջան, ես եթիմ եմ։ Ինչ փիս բան արել եմ՝ բախշի, ամա մեղավորը ես չեմ։ Մայրիկն ինձ էսպես փիս բան ասեց, ես էլ չուզեցա իմ կերած հացը հարամ անեմ։ Թողում եմ ու գնում, հետս էլ վերցնում եմ իրեք հարիր մանեթ փող, որ ճամփին խեղճություն չքաշեմ։ Մնաս բարին»։ Էս որ կարդաց, հենց իմացավ թե աշխարհը գլխին փուլ էկավ։

— Հեյվա՜ խ,— ասեց,— դրա համար են ասում՝ հում կաթնակերին էհտիբար չկա։ Էն տեսակ տղեն որ կորցրի, էլ ինձ ոչ կնիկ ա հարկավոր, ոչ դոլվաթ, ոչ տուն։

Լաց լինելով գնաց տուն, ասեց՝

— Այ կնիկ, որ դու իմ գլուխ էդ օյինը հանիր, էսօրվանից էս տանիցը դուրս արի, որ աչքիս չերևաս։

Էդ կնիկն էլ ամոթու գլուխն առավ ու մի դհով գնաց։

* * *

Գանք, հիմի խաբարը ումի՞ց տանք՝ խաբարը տանք տղիցը։ Էդ տղեն էր` շատ գնաց, թե քիչ, աստված գիտի, վերջը հասավ Սպահան։

Դես ու դեն թամաշ անելով մոտկացավ մի հալվաչու դուքանի։ Տեսավ, որ հալվաչին հրես հալվեն էփում ա ու տաք-տաք ծախում։ Կանգնեց երկար թամաշ արեց՝ հալվաչին իր հորացուին էր նման, ուզում էր կարոտը առնի։

Հալվաչին որ տեսավ դա շատ ա կանգնում, ասավ՝

— Այ տղա, թե որ փող չունես, առ մի կտոր հալվա՝ կեր ու գնա։ Աստված քեզ հետ։

— Չէ,— ասեց տղան,— ես սոված չեմ, ամա էթալու տեղ չունեմ։ Իմ խնդիրքը էս ա, որ ինձ վերցնես աշկերտ։

Հալվաչին տեսավ, որ դա եթիմ տղա ա, ինքն էլ շատ սիրուն, խելոք էլ երևում ա՝

— Լավ,– ասեց,–— արի, ես քեզ իմ արհեստը կսովորացնեմ, վերջը դրանով գլուխդ կպահես։

* * *

Արի տես, որ էդ տղեն դրա մոտ աշխատելուն պես ամեն բան կարգի գցեց։ Հալվաչին տեսավ, որ էդ տղի ձեռիցը ամեն բան գալիս ա, ասեց`

— Այ որդի, էս դուքանը քեզ եմ տալիս։ Դու գիտես, ոնց ուզես, էնենց յոլա տար։ Ասեց ու ինքը քաշվեց իր տունը։

Էս տղի գործը էնքան աջ գնաց, որ մարդիկ սկսեցին մենակ դրանից հալվա առնել։ Որը գալիս էր դրա կարգ ու սարքը տեսնելու, որն էլ սիրունությունը։ Էն տեղը հասավ, որ էդ քաղաքի հալվաչիք սկսեցին գանգատվել, թե դա մեր բոլորի հացը կտրեց։

Վերջը էս խոսքերը հասան թագավորի պալատը։ Էդ թագավորին մի վեզիր ուներ, վեզիրն էլ մի շատ սիրուն աղջիկ, էդ աղջկանն էլ քառասուն աղախին։
Արի տես, որ աղախիններից մինը լսում ա էդ տղի անունը, վազելով գնում ա խանումի մոտ՝

— Այ՛ խանում,— ասում ա,— ֆլան հալվչու դուքանը մի տղա ա էկել աշկերտ, որ չուտես, չխմես, դրա շենք ու շնորքին կանգնես թամաշ անես։

Էս խոսքերը վեզրի աղջկա գլուխն ա մտնում, ասում ա.

— Ես պիտի գնամ, էն տղին տենամ։

Էգսի օրը վեր ա ունում իր քառասուն աղախիններին, ու ընկնում քաղաքի քուչեքը։
Հալվաչու դուքանի մոտով անց կենալիս, հանկարծ աչքն ընկնում ա էդ տղին ու ուշքը գնում ա։

Աղախինները վրա են հասնում, ուշքի բերում.

— Ախր ի՞նչ էլավ, էդ խի՞ նվաղեցիր։

— Ոնց ուզում ա լինի,— ասում ա վեզիրի աղջիկը,— ես էդ տղին պիտի առնեմ, թե որ չառնեմ,— ասում ա,— կմեռնեմ։

Կանչում ա աղախիններին։

— Աղջկերք,— ասում ա,— ով որ կարենա էդ տղին մի հանգով բերի ինձ մոտ, նրան քաշովը մին ոսկի կտամ։

— Խանում,— ասում ա աղախիններից մեկը,— իմ հերը ջրանցք փորող ա, նա էստեղից մինչև էդ տղի դուքանը կփորի։

Ի՞նչ երկարացնեմ, հայտնի բան ա՝ ոսկին մթի միջին լիս կտա։ Մի քանի օրվա միջին էդ մարդը իր գործը պրծնում ա, տղի օթախի տակն էլ ծակում ա, վեզրի աղջկա աղախինը հանկարծ որ դուրս ա գալի տղի օթախի մեջը, տղեն հենց իմանում ա սատանա յա։

— Մի վախենա,— ասում ա աղախինը,— էկել եմ, որ քեզ տանեմ վեզրի աղջկա մոտ։

Գետնի տակի ճամփովը, քաշում ա տղին, բերում իր խանումի օթախը։

Վեզրի աղջիկը ընկնում ա տղի վզովը։

— Ես քոնն եմ,— ասում ա,— դու՝ իմը։

Ջահել սիրուն աղջիկ, ջահել սիրուն տղա։ Կրակն ընկնում ա դրանց սիրտը էրում, փոթոթում։

Էդ օրվանից հետո էդ տղեն ցերեկը հալվայա ծախում, գիշերը գնում իր սիրեկանին տեսության։

* * *

Հալվաչոնց գանգատը վերջը հասնում ա թագավորին։ Սա վերցնում ա իրա վեզրին, դերվիշի շորեր են հագնում, թե՝

— Հապա գնանք տեսնենք, էդ ի՞նչ տղա ա, որ էդքան վրեն խոսում են։ Իրիկունը գալիս են էդ տղի մոտ, որ գիշերը ղոնախ մնան՝ տղեն ուզում ա տանի սրանց խազեինի տուն, գլուխն ազատի, համա չի լինում՝ ուզում են մնան էստեղ։

Տղեն էլ ի՞նչ անի, ղոնախն աստծունն ա՝ հո դուրս չի անի...

Էդ խոսք ու զրիցի մեջ, մին էլ բիրդան օթախի մեջտեղիցը մի աղջիկ դուրս էկավ`

— Խանումս ասում ա,— ասեց,— էսօր խի՞ ես եդացել, խի՞ չես գալիս։ Էդ աղջկան որ տեսավ` վեզիրը ռանգը գցեց, չունքի ճանաչեց իր աղջկա աղախնին։

— Էսօր ես չեմ կարա գալ,— ասեց տղեն,— ղոնախներ ունեմ։ Աղախինը էլի էն ճամփովը ետ դառավ, համա չանցկացավ մի քիչ ժամանակ, մին էլ էկավ թէ`

— Խանումս ասում ա «Քեզ էլ ղուրբան, քու ղոնախներին էլ, ամենքդ էլ էկեք»։

Տղեն ճարը կտրած, վեր կալավ ղոնախներին, էդ գետնի տակովը բերեց վեզիրի տունը։

Թե ճամփին էդ դերվիշները ի՞նչ հալի էին՝ ասելու չի, համա որ վեզրի սրտին դանակ խփեիր՝ արին չէր կաթի։

Վեզրի աղջիկը դերվիշներին թե՝

— Դերվիշ բաբեք, ինչքան չլինի, դուք էլ հողածին եք։ Թե ուզում եք էդ աղախիններիցը ջոկեք, գնացեք, ժամանակ անցկացրեք։

— Չէ, — ասին դերվիշները,— մեզ մի ջոկ օթախ տվեք, մենք պետք ա աղոթք անենք։
Հենց որ թագավորն ու վեզիրը մենակ մնացին, վեզիրն ասեց՝

— Այ-հա՜յ, թագավոր, ես քո պես թագավորի վեզիրը լինեմ, դա իմ աղջկանը էդ օրը գցի՞։ Էգուց դրանց դատը ինձ պետք ա տաս։

Թագավորն էլ, դրուստ ա, տղին մեղք էր գալիս— ախր շատ ջահել-ջիվան ու սիրուն տղա էր— համա վեզիրի խաթրը չկոտրեց՝ էգցվա դատը տվեց նրան։

Էգսի օրը էդ տղին կանչեցին թագավորի մոտ։ Էդ տղեն մատը կծեց ասեց էն դերվիշները որ կային, իսկական դերվիշներ չէին` էստեղ մի բան կա։

Վեզիրը նստած էր թագավորի թախտին, իսկ թագավորը՝ վեզիրի տեղումը, թախտի կողքին էր կանգնած։

Տղի գալուն պես, բերին վեզրի աղջկան՝ գույնը գցած, դողդողալեն, քիչ էր մնում, որ ուշքը գնար։ Էստեղ վեզիրը թե՝

— Դու էլ իմ աղջիկը չես։ Դու որ իմ նամուսը ոտնատակ տվիր, պետք ա գյուլլախորով լինես, իսկ քու սիրեկան, էն փչացած գյադին ցցին պետք ա բարձրացնիլ տամ։
Ուզեցին հրամանը կատարեն, թեկուզ մեղք էին գալիս աղջկանն ու տղին։ Մանավանդ թագավորը՝ մղկտալով լաց էր լինում, ամա որ իրավունքը տվել էր վեզրին, ի՞նչ կարար աներ։

Աղջկան տարան որ՝ գյուլլեն, տղին էլ որ՝ ցիցը բարձրացնեն։ Տղի շորերը որ վրից պոկում են, տեսնում են, որ՝ աջ թևին ապարանջան կա կապած, վազում են՝

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում են,— էն քո անգին ապարանջանը որ էսքան տարի կորած էր հրեն էն տղի թևին կապած։

Տղին բերում են թագավորի մոտ։ Սա որ իր ապարանջանը ճանաչում ա, քիչ ա մնում ուրախությունից ուշքը գնա։ Ընկնում ա որդու վզովը, պաչում-պաչպչում։ Շուտ կանչում ա վեզիրի աղջկան, տեղն ու տեղը դրանց նշան դնում։

Էրկու շաբաթ հետո հարսանիքն են անում։

Էլ ի՜նչ քեֆ, ի՜նչ ուրախություն՝ աշխարքումը էլ մարդ չի մնում, որ չլիանա էդ հարսանքիցը։

Թագավորն էլ իր թախտը տալիս ա որդուն, ու իր համար հանգիստ ապրում։
Նրանք հասան իրանց մուրազին՝ դուք էլ հասնեք ձեր մուրազին։

[Speechless]

8. ՄԻԱՄԻՏ ԳԵՂՑՈԻ ԽԵԼՈՔ ԱՂՋԻԿԸ

Հին ժամանակով Լոռու գեղերից մնում ապրում էր մի պառավ մարդ։ (Ասենք թե էդ գեղը հենց հայի Գյառ-Գյառն էր)։ Նա ուներ էրկու աղջիկ։ Մինը մարդու էր տվել Փամբակում, մինն էլ տանն էր։ Էդ տան աղջիկը շատ խելոք էր, տնարար ու շատ էլ սիրուն։ Խելքով ու շնորհքով սաղ գեղումը գովական էր։ Էնպես շնորհքով ձեռք ուներ, էնպես սուր միտք, որ ամենքը ասում էին, թե նրա շնորհքը տվովի ա, աստվածատուր ա, թե նա իմաստուն ա ու հնարագետ։ Մի օր աղջիկը ասավ հորը.

— Ապի, գնա տես մեծ քիրս, փեսեն, էրեխեքը ո՞նց են ու խաբարը բեր։

Ալևորը վեր կացավ, գնաց Փամբակ, մի քանի օր մեծ աղջկա մոտ կացավ ու ետ էկավ։ Ճամփին նրան ռաստ էկան էրկու ջահել տղա։ Երբ հասան Փամբակա ջրին, նրանցից մինը ասավ.

— Հայրիկ, ջրի վրա կարմունջ չկա, արի մինս ու մինս կարմունջ դառնանք, մեկելներն էլ վրովն անց կենան։

Ալևորը զարմացավ, ասեց.

— Այ որդի, ոնց որ տեսնում եմ, դու֊ք խելոք տղերք եք, ամա հիմի էնպիսի սարսաղ բան եք ասում, էդ ո՞նց կլինի։ Մի մարդ կարա՞ էս ջրի վրա կարմունջ դառնա։

Էդ տղերքն էլ բան չասին: Չիմն էլ բոբիկացան ու ջուրն անց կացան։ Երբ որ հասան Դվալա սարին, նրանցից մինն ասավ.

— Հայրիկ, էս սարը շատ բարձրն ա։ Մենք մինչև սարի գլուխ հասնիլը շատ կբեզարենք։ Արի մինս ու մինս նարդիվան դառնանք, մեկելներս էլ վրովը բարձրանանք սարը։

— Այ որդի,— ասավ ալևորը,— Էլի մի սարսաղ բան ասեցիր, մի մարդ կարա էս եքա սարին նարդիվան լինի՞։

Անծանոթ տղերքը էլ բան չասացին, բարձրացան Դվալա սարը. էդ սարի գլխից Լոռին ոտքիդ տակին ա, թամաշ արին, ի՞նչ տեսան. սար ու ձոր ալ ու ալվան ծաղիկի մեջ կորած, դեզերն էլ կանաչ արտերով, անդ ու անտառով զուգված զարդարված։ Չորս կողմը սարեր, կլոր պար բռնած, մեջտեղը ձորեր՝ խոր ու ահռելի, աջ ու ձախ կտրած։

Դվեր եկան Դվալա սարից։ Մայիս ամիսն է, արտերն եկել, հասկեր էին քշել ու ցնծին էին տալիս։ Մի լավ արտի կշտով անց կենալիս էդ տղերանցից մինն ասավ.

— Հայրիկ, յարաբ էս արտի տերը սրա ցորենը կանանչ ա կերել, թե պտի հնձի, կալսի ու հետո ուտի։

Ալևորը զարմացավ, ասավ.

— Այ որդի, էլի մի սարսաղ բան ասեցիր, ախար արտը կանանչուց կուտվի՞։ Մին չի որ չհասնի, չհնձեն, չկալսեն, չչորացնեն ու տանեն ջաղացումը աղան, եդնա հաց անեն, ո՞նց կարան ուտեն։

Տղերքն էլի սուս կացան։

Երբ հասան գեղը, մութն ընկել էր, նրանք հալիվորին հարցրին.— էս գեղումը ո՞վ կա, որ մեզ ղոնախ ընդունի։

— Գնացեք,— ասավ,— Խամցոնց տունը, նրանք գյուռ օջախ են ու ղոնախասեր։

Էն տղերքը գնացին՝ Խամցոնց, ալևորն էլ էկավ իրա տուն։ Աղջիկը հարցրեց.

— Ապի, քիրս ո՞նց էր, էրեխեքը, մեր փեսեն ո՞նց էին։

— Շատ լավ էին բալա ջան, քեզ ու հարցնողանցը շատ բարով էին անում:

— Է, լավ, ապի, գնացիր աշխարհ ման էկար, էլ ուրիշ ի՞նչ տեսար, ի՞նչ իմացար, պատմի տենանք։

— Ի՞նչ պետք է անեի, այ բալա, աշխարք ա էլի, ով ունի՞ ուտում ա, խմում, քեֆ անում։ Ով չունի՝ վայ ա տալի իր սև օրը, արին քրտինք ա անում, որ մի կտոր չոր հաց ունենա։ Հա, էսօր ճամփին ինձ ընկերացան էրկու ջահել տղա, ամա խոսելիս մի էրկու սարսաղ բան ասին։

Ու ալևորը պատմեց կարմունջի բանը։ Աղջիկը ասավ,— Ապի, դու շատ միամիտն ես, նրանք քեզ կապանք են ասել, դու գլխի չես ընկել։ Դու նրանց սարսաղ ես ասել, ամա նրանք սարսաղ չեն։

— Բա ո՞նց որդի, մի մարդ կարա՞ եքա ջրին կարմունջ դառնա։

— Է, ապի, երբ նա ընենց ասավ, դուն էլ կասեիր. «Ես ծեր եմ, որդի, չեմ կարող կարմունջ դառնալ, մինդ ու մինդ կարմունջ դառեք, ես էլ վրովն անց կենամ»։ Էն վախտը նրանցից մինը կբոբիկանար, քեզ կշալակեր, ջուրն անց կկտցներ. նա կդառնար քեզ համար կարմունջ։

— Ղորթ որ է,— գլխի ընկավ ալևորը,— էդ լավ, ասենք, ամա մի մարդ կարա՞ Դվալա սարին նարդիվան դառնա՞։

Ու պատմեց նարդիվանի բանը։

— Է, ապի,— ասավ աղջիկը,— էլի գլխի չես ընկել։ Երբ նա էդպես ասավ, դուն էլ կասեիր. «Ես ծեր եմ, որդի, կարալ չեմ նարդիվան դառնալ, մինդ ու մինդ նարդիվան դառեք, ես էլ վրովը բարձրանամ սարը»։ Էն վախտը նրանցից մինը կսկսեր մի լավ հեքիաթ, յա մի պատմություն, դուն էլ ականջ կանեիր ու սարը հենց կբարձրանայիր, որ չէիր իմանալ, թե ոնց բարձրացար։ Էդ կդառնար քեզ համար նարդիվան։

— Ղորթ որ է,— ասավ հալիվորը,— էդ էլ ես լավ ասում։ Լավ, էդ ասենք էդպես։ Ամա արտը կանանչունց կուտվի՞։

— Է, ապի, ապի,— ասաց աղջիկը,— էս հասարակ կապանքն էլ չես գլխի ընկել։ Ախար մի մարդ երբ պարտքով ա վարում, ցանում, որ հնձի, կալսի, պարտքատերը կգա, կտանի, ուրեմն, նա արտը կանանչուց ա կերել։ Իսկ էն մարդը, որ իրա աշխատանքով ա վարել ու ցանել, նա, իհարկե, որ հնձի, կալսի՝ ամբարը կլցնի ու ինքը կուտի։ Բա էն տղերքը ի՞նչ էլան, ապի,— հարցրեց աղջիկը։

— Գնացին Խամցոնց տուն, բալա։

— Էհ, ապի, էստեղ էլ կացինը քարովն ես տվել։ Ախար նրանք ի՞նչ կմտածեին։ Չէին ասի՞լ էս մարդուն իսկի հասկացողություն չուներ։ Սաղ օրը նրանց հետ ճամփա ես էկել։ Անծանոթ մարդիկ քեզ հետ էկել են քու գեղը։ Բա դու տուն չունեի՞ր, մի կտոր հաց չունեի՞ր, մի էրկու տեղաշոր չունեի՞ր, որ քու ճամփի ընկերներին համեցեք էիր արել քու տունը, քան թե վեր ես ունում՝ ղրկում ուրիշներին։ Որ էդ բանը իմանան, մենք ծիծաղատեղ կդառնանք մարդկանց աչքին։

Ու աղջիկը ձեռաց մի եղալի կլոր գաթա թխեց, տասներկու հատ էլ ձու էփեց, բոխչումը կապեց ու ասավ.— Ապի, էս տար էն տղերանցը տուր, ասա. աղջիկս նեղացավ, որ ձեզ իմ տունը չեմ կանչել, հիմի ձեզ համար էս ղրկել ա, անուշ արեք։

Ալևորը բոխչեն վեկալավ գնաց, ամա միտն էկավ, որ բան չի կերել՝ սոված ա, մի ձուն կլպեց, գաթի պռնկիցն էլ մի քիչ կտրեց, կերավ, նոր բոխչեն բերեց էն տղերանցը։

Տղերքը գլխի ընկան, որ աղջիկն էլ իրանց ա կապանք ղրկել.— Էս ո՞նց ա, հայրիկ,— ասեց մեկը,— ձեր աշխարհումը տարին տասնմեկ ամիս ունի՞։ Լիսնյակն էլ օրապակաս ա՞։

Հալիվորը էլի բան չհասկացավ, էկավ տուն, ասավ.

— Մի սարսաղ բան էլ հիմի ասին, թե ձեր տարին տասնմեկ ամիս ա ու լիսնյակն էլ՝ օրապակաս։

— Է՜, ապի, ապի, ինձ խայտառակ արիր։ Բերանդ կրակ էր ընկե՞լ։ Ի՞նչ կլիներ, որ ճամփին ձուն չէիր կերել ու գաթի պռնկիցն էլ չէիր կտրել։

Միամիտ ալևորը որտեղի՞ց հասկանար, որ աղջիկը իր կապանքովը ասել ա տղերանցը, որ իրա տարիքը թամամել ա ու ինքն էլ թամամ լուսնի պես հասած ա։

Մեկել օրը աղջիկն ասեց.

— Ապի, գնա, էն տղերանցը համեցեք արա մեր տունը, թող գան քու օջախումը մի կտոր հաց կտրեն։

Ալևորը գնաց հրավիրեց։ Տղերքը էկան։ Նրանք սրտով ուղում էին միամիտ ալևորի խելոք աղջկանը տեսնել։ Աղջիկը նրանց շատ քաղաքավարի ընդունեց, ասավ.

— Շատ ցավում եմ, որ իմ հերը ձեր ասածները չի հասկացել, ձեզ պես ճամփի ընկերներին իր տունը չի հրավիրել, հիմի ես խնդրում եմ մեր մի կտոր հացը կտրեք ու հետո բարով գնաք ձեր ճամփեն։

Աղջիկը նրանց հետ զրից էր անում, հերն էլ կերակուրը պատրաստում, հացի թադարեք տեսնում, դուս ու տուն անում։

Տղերքը տեսան, որ աղջիկը համ շատ խելոք ա, համ իմաստուն ա, համ էլ շատ սիրուն ա։ Համա չեն հասկանում. շատ ամաչելուցը, թե մորուց ա՝ աչքերի մինը վախտ-վախտ շլվում ա։ Տղերանց մեկը ասավ.— Օթախը շատ լավն ա, ամեն բան կարգին սարքին, ամա ափսոս, որ բուխարիկը մի քիչ ծուռն ա։

Աղջիկը գլխի ընկավ, որ խոսքն իր մասին ա, ետ դառավ ու քաղաքավարի ասաց.

— Սեր պատվական ղոնախներ, դուք բուխարիկի ծռնությունը թողեք, նրան թամաշ արեք, թե ծուխը ինչքան կանոնավոր ա դուրս տանում։

Տղերքը խելքամաղ են լինում աղջկա շնորհքի, տեսքի ու խելքի վրա։ Նրանցից մինը առաջ ա գալիս ու ասում.— Խանում աղջիկ, մենք ճամփորդ չենք, ես էս երկրի իշխանի որդին եմ, սա էլ իմ ընկերն ա։ Մենք շորներս փոխել ենք, ման ենք գալի, որ ժողովրդի չարն ու բարին իմանանք։ Դրա հետ ես մի նպատակ էլ ունեմ. ուզում եմ ինձ համար խելոք մի նշանած ճարեմ: Հիմի քեզնից լավը սաղ աշխարհումը չեմ գտնի։ Դու ես, որ կաս ինձ համար։ Թե դու համաձայն ես, ձեռքդ տուր, մենք հույս աստծու՝ բախտավոր կլինենք։

Աղջիկն էլ շատ հավանեց տղին։ Սրանք նշանվեցին, հետո պսակվեցին ու իրանց մուրազին հասան։

* * *

— Շաքար բիձա,— ասեց տատս,— վերջերս քաղաք էիր գնացել մի հեքիաթ էլ ա բերած կլնես հետդ։
— Չէ, հեքիաթ չեմ բերել, համա տեսածս կպատմեմ։

[Speechless]

9. ԱՇԽԱՐՀՔԻ ԿՆԻԿԱՐՄԱՏՆ Ա ՇԱ՞Տ, ԹԵ՞ ՏՂԱՄԱՐԴԸ

Ժամանակով մի թագավոր ա լինում։ Սրա մեռնելու ժամանակը որ գալիս ա, կանչում ա որդուն.

— Հրես ես մեռնում եմ,— ասում ա,— թագս ու թախտս թողնում եմ քեզ։ Տարիքդ էլ հասել ա, կարգվելուդ ժամանակն ա։ Ման արի,– ասում ա,– ժողովրդի միջից նամուսով, համեստ աղջիկ ջոկի, պսակվի հետը։ Կնկա բերած բաժինքն ու հարստությունը ինչի՞դ ա։ Էս ա, սաղ աշխարքը մնում ա ձեռքիդ տակին։

Դե, էս թագավոր ա, խրատը տալիս ա որդուն, ձեռները ծալում ա դոշին, աչքերը երկինք ա գցում ու հոգին տալիս աստծուն։

Թագավորին տանում են առոք-փառոք թաղում, գալիս տուն։ Հիմի որդին ա նստում թագավոր։

Նազիր-վեզիրը գալիս են նորընծա թագավորի ձեռն ու ոտը պաչում.

— Թագավորս ապրած կենա,— ասում են,.— հիմի մնում ա, որ քեզ պսակենք։ Ի՞նչ ես ասում։

— Ի՞նչ պետք ա ասեմ,–– ասում ա թագավորը,–– հորս կամքն ա՝ պետք ա կատարեմ։

— Հայտնի բան ա,— ասում են նազիր-վեզիրը,— որդին ծնողի խոսքը գետնովը չի տալ, ամա դե օղորմածիկ հերդ մի բանում սխալվել ա էլի։ Քեզ ժողովրդի միջից առած աղքատ աղջիկը ի՞նչ սազական ա։ Հրեն ֆլան աշխարհի թագավորը մինուճար մի աղջիկ ունի մարդու տալու, իր թագավորության կեսն էլ բաժինք ա տալու վրեն։ Հրամայի, գնանք նրա դուռը խնամախոս։ Հազիր ունեցվածքիդ վրա մի կես թագավորություն էլ կավելանա: Հարստությունը էն ո՞ւմ փորն ա ծակել, որ քունը ծակի։

Դե, ջահել, անփորձ տղա, նազիր–վեզիրը որ մտնում ա նրա տամարը՝ համաձայնվում ա։ Գնում են, թագավորի աղջկանը բերում, պսակում սրա հետ։

Էս աղջիկն էլ շատ սիրուն ա լինում։ Էնքան սիրուն, որ արևին ասում ա, դու դուրս մի գալ, հրես ես էստեղ եմ։

Ախ անտեր լինի էդ սիրունությունը։ Մարդի քոռացնողը, խելքը շաղացնողը, հարստին աղքատացնողը՝ կնկա սիրունությունն ա էլի։ Էս թագուհուն տեսնողը հենց իմանում ա, թե սա տեղովը մեկ հրեշտակ ա, որ կա։

Ամա մարդու բախտը իր հետ պետք ա լինի։ Բախտ ասածը թագավոր ու ռամիկ չի ճանաչում։ Դրա համար են ասում էլի «քոռ բախտ»։ Էս թագավորի քոռ բախտիցը՝ էս սիրուն աղջիկը դուս ա գալի մի՛, մի՛, մի՛ անպետքի մեկը՝ իրա աած, էրես առած, մարդի պատիվ չիմացող։ Չէ՞, մինուճար աղջիկ ա ըլել, ինչ ուզեցել ա, արել ա, նրա ասածը օրենք ա եղել։ Հորանց տանը ո՞վ կարար ասի նրան՝ թե աչքիդ վերևը ունք ունես։

Թագավորն էլ սիրուց խելքը կորցրած, քոռացել ա, չի տեսնում, որ չէ թե հրեշտակ, տեղով մեկ՝ հրեշ ա իր խաս ու խասիաթով։ Թե հորանց տանը մարդ էր զարմացնում, հիմի թագուհի դառած՝ աշխարք ա զարմացնում իր արք ու արարմունքով։

Օրվա մի օրը, էս օձի կծած սիրուն թագուհին մարդուն ասում ա,
-— Դու ինձ իսկի էլ չես սիրում։
Թագավորը թե՝

— Ինչի՞, այ կնիկ, քեզ որ չեմ սիրում, բա ու՞մն եմ սիրում։

— Ինձ որ սիրելիս լինես,– ասում ա թագուհին,— իմ սրտի ուզածը կանես։

— Ի՞նչ ա սրտիդ ուզածը, ասա, էն րոպեին կատարեմ։

— Խոստանում ե՞ս, որ սրտիս ուզածը կատարես,— հարցնում ա թագուհին։ Թագավորական խոսք ես տալի՞ս։

— Էն ի՞նչն ա աշխարհի էրեսին, որ ես քու սիրուն մատաղ չանեմ։ Ի՞նչ ա ուզածդ, ասա։

— Ոչ մի բան էլ։ Ոչ մի բան աչքիս չի գալիս, ամեն ինչից բեզարել եմ,— տնքում ա թագուհին,— մեր կերած-խմածիցն էլ ա զահլես գնացել։ Հորանցս տանը, երբ ուզում էի, փլավ էին գցում ինձ համար, մսի տեղն էլ բլբուլի լիզուներ էին դնում գլխին։ Ամա բլբուլի լիզուներից էլ եմ բեզարել։ Հիմի ես ուզում եմ, որ դու հրամայես, ինչքան աշխարքիս երեսին տեսակ-տեսակ թև ու թռչունք կա, բռնեն բերեն, նրանց սրտերը հանեն, արդար եղի միջին տապակեն, տան ինձ, որ ես մի իշտահով հաց ուտեմ, վրեն էլ ջրի տեղը ծտի կաթ խմեմ։

Թագավորը կարծում ա, որ կնիկը պատճառավոր ա դրա համար ա չեղած բաներ պահանջում ուտելու ու խմելու համար.

— Էդ շատ լավ ա,— ասում ա,— ուրեմն կնիկ ջան` էրկու հոգիս ես...

— Լափ, հենց մի հոգիս եմ,— ասում ա թագուհին,— ես տռզած փորով ման էկողը չեմ։

— Էդ ի՞նչ ես ասում, այ կնիկ,– ասում ա թագավորը,– ո՞նց թե «տռզած փորով ման էկողը չեմ»։ Բա թագաժառանգ մեզ ո՞վ կտա։

— Իմ բանը չի,— ասում ա թագուհին,-— ով ուզում ա թող տա։

— Ինչ միամիտ ա մեծացել կնիկս,— մտածում ա թագավորը,— տեղով մեկ էրեխա յա։ Դե, հայտնի բան ա, առանց մոր, հոր ձեռի մեծացրածն էլ պետք ա էդ ըլի, էլի։ Դե լավ ա, լավ, ամեն ինչ լավ կլի,— ասում ա,— դու քեֆդ հեչ խարաբ մի անիլ։

— Հենց լափ խարաբ եմ անելու,— լաց ա լինում թագուհին,— բա ո՞ւր ա, ինչի թագավորական խոսքդ չես կատարում։

Խեղճ թագավորը մնում ա դարդոտած։

— Էս կնիկը յա խելքապակաս ա,— ասում ա,— յա չար սատանեն մտել ա փորը։ Ո՞վ կիմանա, թե աշխարքիս էրեսին ի՞նչ տեսակ-տեսակ թև ու թռչուն կա, որ բռնեն-բերեն։ Ծտի կաթ ո՞վ ա իմացել։

Թագուհին էլ հիմի ոտը գետնովն ա տալի՝ թե ուզածս չանես, հրես սոված կմնամ՝ կմեռնեմ։

— Ի՞նչ անեմ,— ասում ա թագավորը,— բալի ուրիշ երկրներումը կթվող հավ ու հավքեր կան, հենց ես ա, որ բանից բեխաբար եմ։ Բա էլ ի՞նչ թագավոր եմ, որ կնկանս ուզածն էլ չկատարեմ։

Տեղն ու տեղը հրաման ա տալիս, թե ինչքան իր երկրում խելոք, իմաստուն, գիտնական մարդիկ կան, խելք-խելքի տան, որ տեսնեն, թե ինչպե՞ս կատարեն թագուհու կամքը։

Գալիս են, հավաքվում են բոլոր խելոքները, իմաստուններն ու գիտնականները, ասում են խոսում, ամա դե, ոնց որ մաղով ջուր ըլեն կրելիս՝ բան չի դառնում։ Ոչ էլ համարձակվում են թագավորին հասկացնեն, թե ուր ես կնկանդ խելքին ընկած անկատարելի բաներ պահանջում։

Թագավորը հարցնում ա, թե բոլո՞ր գիտնականներն են եկել։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում են,— մի կենտ գիտնական ա մնացել տանը, ձեռից-ոտից ընկած ալևոր ա, ինքն էլ հիվանդ։

— Գնացեք բերեք էդ մարդուն։

Գնում են բերում։

— Էս հիվանդանալու վախտ ա՞,— ասում ա թագավորը,— ի՞նչ բանի էիր տանը, որ չեկար։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա գիտնականը,— հաշիվ էի անում, որ տեսնեմ, թե աշխարքիս էրեսին կնիկարմատն ա շա՞տ, թե տղամարդը։

— Մեր ինչի՞ն ա էդ քո հաշիվը,— բարկանում ա թագավորը,— մեր հարցի պատասխանը տուր, թե չէ թագուհին, հրեն ուզում ա սովամահ լինի։

— Համբերի, թագավորն ապրած կենա,— ասում ա գիտնականը,— ես տեսա, որ մարդկությունը որ ստեղծվել ա, մահն էլ հետն ա ստեղծվել, ինչքան ապրում են՝ բոլորն էլ մեռնում են։ Ուրեմն մեռածները ավելի շատ են, քան թե սաղ մնացածները։ Էս հո պարզ հաշիվ ա։ Ամա արի տես, որ ապրողների միջին հաշվի տախտակի վրեն կնիկարմատը տղամարդուց շատ ա դուրս գալիս։

— Էդ ո՞նց կլնի,— զարմանում ա թագավորը,— պետք ա, որ հավասար լինեն։

— Թագավորն ապրած կենա, կլինի,— ասում ա գիտնականը,— կլինի, քանի որ ամեն բեղ ու միրուք ունեցող դեռ հալա տղամարդ չի, ոնց որ, ասենք, ամեն թագավորի կնիկ դեռ թագուհի չի։ Թագուհին էն ա, որ իր թագավոր-մարդու հետ հավասար լուծ քաշի, ժողովրդի մասին մտածի և ոչ թե քու կնկա նման...

— Ի՞նչ «իմ կնկա նման», ասա, վախիլ մի,— ասում ա թագավորը։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա գիտնականը,— ես քեզ նման ոչ վախեցնող եմ, ոչ էլ վախեցող։ Հրետ դու էնպես ահ ու ղող ես գցել գիտնականների ջանը, որ մինն էլ սիրտ չարեց էրեսիդ ասի, թե ի՞նչը ընչոց ա։ Մի ոտս գերեզմանի միջին ա, կես մահը շալակիս՝ մի նոր քու տված ահը ինձ ի՞նչ կանի։ Ուզում ես, դե լսի։ Քու կնիկը իր թագավոր հորիցը բոլ ու բոլ էրես ա առել, դու էլ պակաս աստառն ես տվել գլխիդ նստացրել ու հենց գիտես, թե տղամարդ ես, քանի որ բեղ ու մորուք ունես։ Կնկադ գյամը քաշի քանի ուշ չի, թե չէ խամ, տրճիկ տվող կին քեզ էլ գետնովը կտա, իրան էլ կվնասի։ Հաշիվն անելու վախտը ես կնիկարմատ հաշվեցի էն տղամարդկանց, որ քեզ ու քեզպեսների պես կնանոց ձեռին խաղալիք են դառել, որ սիրուց քոռացած էլ չեն իմանում, թե ինչ են անում։

— Էլ սուս, իմաստուն մարդ,— ասում ա թագավորը,— աչքիս փառը վեր ընկավ։ Դրուստ որ՝ հոր խրատը չկատարողի ոտը քարին կդիպչի։ Ես ընչի՞ չառա մի աղքատ, նամուսով, համեստ աղջիկ։ Ախր, սա ի՞նչ սիրելու բան էր, որ ես սիրեցի սրան։ Էլ հերիք ա, կնկանս գյամը կքաշեմ, թե կարացի խելոքացրի, հու լավ, թե հու չէ՝ չկարացի, իմաց կաց, իմաստուն մարդ, բեղերս ու մորուքս կածիլեմ, որ իմ անումն էլ գրես կնիկարմատների հաշվի տախտակին...

— Էդ որ թագավորի խելքի գալը ասեցիր, մի խելքի եկողի պատմություն էլ ես անեմ։

* * *

... Տեսնես, էն թագավորը բեղ ու միրուքը ածիլեց, թե մնաց էրեսին։ Տո, դե ո՞վ գիտի՝ նայած մարդուն։ Թե՝ նայած կնկանը:... Հը՞...

[Speechless]

10. ԽԵԼՔԻ ԵՄ ԵԿԵԼ

Լինում ա չի լինում մի հարուստ մարդ ա լինում։ Էս հարուստ մարդը հազարներով տավար ու ոչխար, մալ ու դոլվաթ, տուն ու տեղ ա ունենում։ Համա ի՞նչ օգուտ, որ մի չտեսնված գծուծ, ժլատ մարդ ա լինում, որ կոպեկի համար հոգի ա տալի։ Ոչ տանը, ոչ դուրսը մի մարդ էլա նրանից ոչ մի խեր ու բարիք, ոչ էլ մի պատիվ ու ուրախություն տեսած չի լինում։

Արի տես, որ օրեն մի օր, էս հարուստը գլխացավի ա բռնվում։ Շատ էլ չի ուզում բժշկի ու դեղի փող ծախսի, ամա ճարը կտրած գալիս ա բժշկի դուռը, թե՝ այ բժիշկ, ախր ես մեռա, ինձ մի ճար արա լավանամ։

Բժիշկը սրան, թե՝ քու գլխացավի դեղը ոչխարի գլխի միջին ա։ Մի քանի ոչխար մորթի, գլխների ուղեղը կեր, տեղնուտեղը կլավանաս, թե հու չէ, քեզ ուրիշ ճար չկա։

Հարուստը միտք ա անում, թե ինչի եմ իմ ոչխարներին մորթում, հազիր գնամ միս ծախողիցը ոչխարի գլուխ առնեմ, ուտեմ։ Ձի ա նստում, գնում միս ծախողի մոտ, թե, այ ախպեր, ոչխարի գլուխ ունե՞ս ծախու։

Միս ծախողը, թե բա իմ բանի անունը ի՞նչ ա։ Հրես գլուխ էլ ունեմ, ոտ էլ ունեմ։ Գլխի հատը՝ երեսուն կոպեկ։ Էս հարուստը, թե՝ վա՜յ քու տունը շեն, ես ինչի տեր եմ, որ ոչխարի գլուխը առնեմ երեսուն կոպեկով։ Էդ հո տնաքանդություն ա։ Չէ, ես չեմ կարա։ Շատ թանկ ա։

— Դե, որ թանկ ա,— ասում ա միս ծախողը,— էժանն էլ կա, հրեն մեր հարևան գեղումը ոչխարի գլուխը քսան կոպեկ են ծախում։

Հարուստը ձին քշում ա, գալի էս գեղը, տենում ա հրեն միս ծախողը կռները քշտած, ոչխար ա մաշկում։

— Բարի աջողում, ախպերացու,— ասում ա հարուստը,— ոչխարի գլուխը քանիսով ես ծախում։

Սա թե.

— Աստծու բարին, ախպերացու, ոչխարի գլխի հատը քսան կոպեկով եմ ծախում։

— Վայ քու տունը շեն,— ասում ա հարուստը,— էս ի՞նչ ա ես մի բռան չափ գլուխը, որ սրան քսան կոպեկ տամ։ Չէ, ես չեմ կարա։ Շատ թանկ ա։

— Դե, որ թանկ ա,— ասում ա միս ծախողը,— սրանից էժանը, մեր մոտիկ քաղաքումը մեծ ղասաբխանա կա, էնդեղ ոչխարի գլուխը հատը տասը կոպեկ են ծախում։

Դե, էլ գլխներդ ի՞նչ ցավացնեմ, հարուստը հասնում ա էդ ղասաբ-խանեն, տասը կոպեկով մի ոչխարի գլուխ ա առնում գցում խուրջինի մեջը, խուրջինը գցում ձիուն, ինքը նստում ձիու վրա։ Ամա մինչև դես ու դենը՝ օրը մթնում ա։ Տեսնում ա, որ չի կարա իրանց տուն հասնի, գիշերով մի դուռ ա ծեծում, ղոնախ ա ընկնում մի հարուստ կնկա տուն։

Մին էլ դուռը բացվում ա, տուն ա մտնում մի սիրուն, բոյ ու բուսաթով ջահել տղա։ Բարով ա տալի, բարով առնում, նստում էդ կնկա կշտին։

Ըստե, կնիկը հարցնում ա ջահել տղին, թե.

— Թակենք նոր ուտենք, թե ուտե՞նք նոր թակենք։

Հարուստի լեղին ճաքում ա` վայ թե ինձ են ուզում թակեն...

Ջահել տղեն ասում ա, «Թակենք նոր ուտենք»։

Սա որ էս ասեց, կնիկը էն րոպեին գնաց կողքի օթախիցը մի խուրջին բերեց, խուրջինի միջից հանեց, ի՜նչ հանեց, հանեց մի գլուխ, մի տղամարդի գլուխ։ Կնիկն ու տղեն, մի մի ճիպոտ վեր կալած լավ, լազաթին թակեցին էդ խուրջնիցը հանած մարդի գլուխը։ Համ ծեծում էին, համ էլ անպատիվ ուշունց տալի։ Կնիկը հո, յաման էր ծեծում ու թքում։ Վերջը գլուխը էլ ետ գցեցին խուրջինը, տարան կողքի օթախը։

Կնիկը մի սեղան բաց արեց, որ աչքդ էն բարին տեսնի, սուփրեն մեկ, միջինը հազար, էլ ինչ ուտելիքներ, ինչ խմելիքներ։ Նոր սրանք հանգիստ նստեցին սեղան, կերան, խմեցին, ջան ասեցին ջան լսեցին, երգ ու խաղ ասեցին...

Հարուստը մնացել էր բերանը բաց, չէր իմանում ի՞նչ էր իրա տեսածը. երա՞զ էր բալի...

— Այ քույրիկ,— հարցրեց կնկանը,— էս ի՞նչ բան էր, որ տեսա, էն ում գլուխն էր, որ էնպես ծեծում, թքում ու մրում էիք։

Էս կնիկը, թե՝ էս տուն ու տեղը, որ տեսնում ես, իմ մարդուն էր պատկանում, շատ մեծ հարստության տեր էր, էլ ոչխար, էլ տավար, էլ, էլ, էլ ի՞նչ ասեմ ամեն բան ուներ, ամա աստված նրան անիծել էր, թե սատանեն տամարն էր մտել, մի չտեսնված գծուծ, ժլատ մարդ էր անխիղճը, կոպեկի համար դողդողում ու հոգի էր տալի։ Օր ու գիշեր իր մալի ու ոչխարի մոտ էր անց կացնում։ Ոչ նրա երեսն էի տեսնում, ոչ էլ մի քաղցր խոսք լսում նրա բերանիցը։

Դե, ես էլ տեսա, որ նրան ոչ տուն ա պետք, ոչ կնիկ ու սեր, էս ջահելին առա ինձ սիրեկան ու սրա հետ էի տանը կյանք վայելում, չունքի չուտողի մալը՝ ուտողին հալալ ա։ Վերջը մարդս հիվանդացավ, մեռավ։ Նրա մահից հետո էր, որ ես նոր մի լավ օր ու կյանք տեսա։ Սաղ հարստությունը մնաց ինձ։ Սիրեկանիս հետ օրինավոր պսակվեցի։ Հիմի ուտում, խմում ենք նրա հարստությունը, գլուխն էլ կտրած պահում ենք ու ամեն սեղան նստելուց առաջ մի լավ թակում ենք նրա համար, որ իմ կյանքն էլ իրանի նման սև էր անց կացնում, քանի սաղ էր։ Ի՞նչի չէր շուտ սատկում, որ իմ ջանն էլ ազատվեր նրա ձեռիցը...

Էս որ լսում ա հարուստը, մատը կծում ա։ Գլխի ցավը տեղն ու տեղը կտրում ա։

Հենց որ լիսը բացվեց, բարին բացվի ձեր գլխին, ձեր որդկերանց գլխին, էս հարուստը ձին դուրս քաշեց գոմիցը ու յալլա դբա իրանց գեղը։ Տասը կոպեկանոց ոչխարի գլուխը հանեց խուրջինիցը, դեն շպրտեց, «Այ քու էսենցն ու էնենցը,— ինքն իրան ուշունց տվեց,— էլի ժլատություն կանե՞ս։

Հասավ տուն, կանչեց իր գլխավոր չոբանին, թե` էս րոպեին իրեք հատ լավ ղոչ ջոկիր, որ մորթենք։

— Վա՜յ, աման, տունս քանդեց,— ծղրտաց հարուստի կնիկը,— քեզ ի՞նչ էլավ, այ մարդ, հիվանդ հո, գժվե՞լ ես։ Էսքան տարի մենք մարդ ու կնիկ ենք, էսքան հարստության տեր, մի անգամ էլա էսպես բան չես արած դու։ Մեր կերածը էն ա էլել, որ դու ամիսը մի հետ բազարիցը մի գրվանքա միս ես առել։

Մարդը թե`

— Վախիլ մի, կնիկ ջան, հեչ վախիլ մի։ Ոչ թե գժվել, լափ խելքի եմ էկել։ Ժլատ մարդը շուտ կմեռնի, հետևիցն էլ ուշունց կտան, էսենց ու էնենց խոսք կհիշեն գերեզմանին...

— Այ մարդ, յանի դո՞ւզ ես ասում, թե սուտ,— հարցնում ա կնիկը։

— Սուտ ասողի հերը, մերը... սուտ ասողը խավար-խասին մնա, սուտ ասողը խորով-խորով լինի, աչքը տրաքի, ղարաչի դառնա... Սուտ ասողի... հը, բերանս ինչ ա գալի...
Ասում ա պրծնում, կնկանը խտտում, պաչպչում։

— Վա՜յ, այ մարդ, մեռնեմ արևիդ,— ձեն ա տալի կնիկը,— հիմի որ տեսնում եմ՝ խելքի ես եկել։— Ինքն էլ ա մարդուն խտտում, պաչպչորում, թե իմ ջան ու ջիգյարն ես, թե իմ բռթոտ շունս ես յանի թե՝ քեզ շատ եմ սիրում։
Դե դրուստ ա էլի՝ ուզում ես շուն ասա, ուզում ես գել ասա, մենակ թե խոսքի տակին սեր ըլնի։

[Speechless]

11. ԴԱՐԴՈՏԱԾ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆԸ

Ողորմի ձեր անցավորանց՝ ողորմի իմ պապին՝ էս նրա պատմած հեքիաթն ա...

Լինում ա չի լինում մի վաճառական։

Սրան ունենում ա մի կնիկ։ Սրանք շատ հարուստ են լինում ու շատ էլ սիրով են ապրում։

Ամա, օրվա մի օրը էս վաճառականը, որ էլի իրա գործերով ուրիշ քաղաք ա գնում, ետ ա գալի տուն՝ իմանում ա, որ կնիկը սիրեկան ա պահել։

—Իմ կնիկը էդ բանը չի անի,— ասում ա,— Լինելու բան չի։ Էստեղ չար լիզու ա խառը։

Համա էլ ու՜ր։ Պապս կասեր՝ աչքի տեսածը հաստատ ա, քանց ականջի լսածը։ Իրա աչքովը տեսնում ա, որ կնիկը սիրեկան ունի։

Դե, ինքը անունով, պատվով մարդ, ո՞նց դիմանար։ Կնկանը դուրս ա անում տանից։

Անց ա կենում մի առ ժամանակ, էս վաճառականը տեսնում ա, որ տունը՝ առանց տանտիրուհու՝ տուն չի։ Ամեն բանի համն ու լազաթը կորել ա։ Ի՞նչ անի։ Մեկ պսակվողն ա փոշման, մեկ՝ չպսակվողը։ Համ էլ ասված ա՝ մենակությունը աստծուն կվայելի։ Միտք ա անում, միտք, նորից մի ուրիշ կնիկ ա առնում՝ հետը պսակվում։

Ամա արի տես, որ էս վաճառականի բախտը իրա հետ ա լինում։ Էս թազա կնիկն էլ ա հարամ դուրս գալի։ Ուզած-չուզած սրան էլա տանից դուրս անում։

Խեղճ վաճառականը ընկնում ա դարդի ծովը։ Դարդից ու ամոթից ուզում ա թե խեղդվի, մարդու էրես չի ուզում տեսնի։

Օրվա մի օր տուն ա մտնում սրա չքավոր հարևանը։

— Այ մարդ,— ասում ա,— ի՞նչ ա էլել քեզ: Ռանգդ գցած, ունքերդ կիտած, մտքերիդ հետ ընկած, ուրբաթախոս ես դառել։ Աստված դարդը որ տալիս ա՝ դարմանն էլ հետը։

Վաճառականը սիրտը բաց ա անում, պատմում ա իր դարդը։ Համ պատմում ա, համ էլ հանկարծ միտն ա բերում, որ էդ հարևանի կնիկը էրկու-հոգիս ա, ասում ա՝

— Իմ դարդի դարմանն էն ա, որ համաձայնվես քեզ հետ մի պայման կապենք։ Էս ա կնիկդ էրեխով ա,— ասում ա,— էսօր էգուց ազատվելու ա։ Թե որ տղա բերեց, էդ հո քու բախտիցը։ Թե որ իմ բախտիցը աղջիկ բերեց, արի, էդ վեց ամսական աղջիկը ծծից կտրած ինձ տուր, ես պահեմ, իմ գիդեցածով մեծացնեմ ինձ համար։ Ինչքան փող կուզես՝ կտամ, աղջկադ էլ առոք-փառոք, աչքիս լսի պես կպահեմ։

Շատ երկար չասենք։ Չքավոր հարևանին շատ որ զոռում, մեծ փող ա խոստանում վաճառականը, վերջը պայման են կապում։

Հարևանի կնիկը, իրա ժամանակին ծունկը գետինն ա տալիս, բերում մի սիրուն աղջիկ։
Վեց ամիսը թամամած, ծծից կտրում, էդ աղջիկ էրեխուն բերում են տալիս վաճառականին։

Դե, էս վաճառականն էլ, ի՞նչ ասել կուզի, աշխարհի պետք էլածը ճարում ա, ամեն մի հարմարություն ստեղծում, որ էրեխուն թաքուն մեծացնի, օտար աչքից հեռու։

Կարճ կտրենք՝ անց ա կենում տասնվեց տարի, աղջիկը մնում ա՝ անարատ աղջիկ։
Վաճառականը մին էլ որ գնում ա ուրիշ քաղաք առուտուրի, հասած աղջիկը մնում ա տանը փակված...

Աղջկա աչքը ընկնում ա երդիկին, ասում ա տենաս դուրսը ի՞նչ կա։

Իրար վրա բաներ դնելով, բարձրանալով, հասնում ա երդիկին, երդիկովը դուրս գալի կտուրը, կտրանը նստում։ Անմեղ արարած՝ իրա համար խաղում ա կտրան կանաչի, քար ու հողի հետ, քար ու հող ա շպրտում դես ու դեն։

Մին էլ որ քար ա գցում, քարը գնում դիպչում ա մի ջահել տղի։ Աղջիկը միամիտ ա՝ ամա տղեն ասում ա. «Հալբաթ ինձ սիրում ա՝ դրա համար ա քարով տալի»։

Վեր ա ունում աղջկան, մտնում սրա հետ տուն։

Դե, էլ ի՞նչ ասեմ... Սրանք ապրում են իրար հետ։ Ապրում են, յոթանասուն ու ութ օր։

Վրա յոթանասուն ու իննը օրը, վաճառականը, իր գործը պրծած, գալիս ա տուն, դուռը բաց անում... Տղեն աղջկա ծոցիցը փախչում ա, թաքնվում, ամա դե վաճառականը տեղն ու տեղը գլխի ա ընկնում թե՝ ինչը-ինչոց ա. աղջիկը էլ աղջիկ չի։

Մի բան էլա չի ասում, մտիկ ա տալի աղջկա աչք-ունքին, ախ ա քաշում, ասում ա, գլուխս առնեմ, գնամ կորչեմ, որ էսքան անբախտ եմ ես։ Դուռը ետ ա դնում՝ ընկնում ճամփա, գնում։

Գնում ա, գնում շատն ու քիչը աստված գիտի, արևամուտին հասնում ա մի աղբրի։ Էն զուլալ սառը ջրիցը մի լավ կուշտ խմում ա, սիրտը հովացնում, ուզում ա թե պառկի՝ հանգստանա, մինել միտք ա անում, թե գետնին հազար տեսակ սողուն ու կարիճ կլինի՝ բարձրանում ա ծառին՝ որ քնի։

Ամա օձը կծածին քուն կգա՝ նրա աչքերին քուն չի գալիս։

Մին էլ տեսնում ա, հրես մի մարդ էկավ, ախպրիցը ջուր խմեց։ Հետո նստեց, ջեբիցը մի աղլուխ հանեց փռեց, վրեն հաց ու պանիր դրեց։ Էն մեկել ջեբիցն էլ հանեց մի կարմիր խնձոր։

Էս խնձորը ձեռների մեջին ոլորեց-պոլորեց, էնքան մինչև էդ կարմիր խնձորը դառավ մի շահել սիրուն կնիկ։

Սրանք հաց կերան պրծան։ Դեսից-դենից խոսացին։ Մարդը գլուխը դրեց կնկա ծնկանն ու քնեց։ Մարդը որ քնեց, էս կնիկը մարդու գլուխը դրեց գետին, ծոցիցը հանեց մի ասեղ, ձեռների միջին էնքան ոլորեց-պոլորեց, որ ասեղը դառավ... մի ջահել, սիրուն տղա, էս կնկանը սեր տվեց, սեր առավ։

Մարդու զարթնելու վախտը որ էկավ, էս կնիկը էդ ջահել տղին էնպես ոլորեց-պոլորեց, որ էլի ասեղ շինեց, դրեց ծոցը, մարդու գլուխը էլ ետ դրեց իր ծնկանը, դառավ մի անմեղ հրեշտակ։

Մարդը զարթնեց, պաչեց կնկանը, ոլորեց-պոլորեց, էլ ետ շինեց մի կարմիր խնձոր, ջեբը դրեց ու ճամփա ընկավ։

Վաճառականը իրան մի լավ կմշտեց՝ էս էրա՞զ էր, թե տեսիլք, ամա տեսավ որ քնած չի, զարթուն ա, էլի։

Վեր էկավ ծառիցը, գնաց մարդու հետևից, հասավ սրան, հարցրեց.

— Ու՞ր ես գնում, ախպեր, ճամփեդ բարի։

— Չեմ գիդում,— ասավ մարդը,— գնում եմ էլի։

— Դե որ էդպես ա,— ասավ վաճառականը,— մեկ չլինենք՝ էրկու լինենք, դառնանք ընկեր, ի՞նչ կասես։

— Լավ, ի՞նչ եմ ասել, դառնանք ընկեր։

Սրանք ճամփա են ընկնում, ամենը իր դարդիցն ա խոսում, վերջը վաճառականը թե`

— Ազնիվ ընկերը ընկերոջիցը բան չի թաքցնի, էդ ի՞նչ կարմիր խնձոր էր, որ ջեբիցդ հանեցիր, ոլորեցիր-պոլորեցիր՝ կնիկ դարձավ։ Ախար ես ծառին նստած՝ ամենը տեսա։

Ընկեր թե.

— Քեզանից թաքցնեմ, աստվածանից ոնց թաքցնեմ։ Որ տեսա կնիկս հարամություն ա անում, ընկա մի դերվիշի ոտը աղաչեցի, պաղատեցի, ինձ սորվացրեց, թե ոնց անեմ կնկանս խնձոր դարձնեմ, որ միշտ ջեբիս լինի, հարամություն չանի։

— Հայտնի բան ա,— ասում ա վաճառականը,— ջեբիդ միջին էլ ո՞նց կարա դավաճանի քեզ։ Բա էդ դերվիշի տեղը չե՞ս գիտի։

— Չէ, որդի՞ան, մի քանի տարի առաջ Հնդստանից էկել էր մեր կողմը։ Ետ գնաց իրանց երկիրը։

Վաճառականը մտքումը ծիծաղում ա միամիտ ընկերոջ վրա, ամա էլ ոչինչ չի ասում նրան։ Բերում, հասցնում ա իրանց շենը՝

— Դու էստեղ կաց,— ասում ա,— սպասի ինձ։ Ես մի ծանոթ տուն ունեմ, գնամ ետ գամ, գիշերն էնտեղ մնանք։

Գալիս ա, իրա տան դուռը ծեծում։

Էդ վախտն էլ աղջիկն ու տղեն սեր են անելիս լինում։ Տղեն մտնում ա թախտի տակը, թաքնվում։

Վաճառականը տուն ա մտնում, հրամայում ա աղջկան, որ վռազ ուտելիք ու խմիչք պատրաստի վեց հոգու համար, ինքը գնում ա ընկերոջը տուն բերում։

Նստում են հացի։ Աղջիկն ասում ա թե՝

— Բա ու՞ր են մեկել ընկերներդ։

— Նստի, կգան,— ասում ա վաճառականը,— էն տղին էլ նստացրու, նա էլ սոված կլի, թող նստի մեզ հետ հաց ուտի։

— Ի՞նչ տղա, ի՞նչ ես ասում,— լաց ա լինում աղջիկը,— մեռոնը ճակատիս ա։ Ինչի՞ ես էդ ծանր խոսքը ինձ ասում։

— Շուտ արա, բեր էդ տղին, թե չէ էս ա գլուխդ կպոկեմ։

— Ամա՜ն,— ճչում ա աղջիկը,— այ տղա դուրս արի, նստի էստեղ։

Տղեն դուրս ա գալի, նստում։

— Դե հիմի դու,— ասում ա վաճառականը ընկերոջը,— ջեբիդ էն բանը հանի։ Մեղք ա, նա էլ սոված կլի։

Ընկերը հանում ա խնձորը, ոլորում-պոլորում, դառնում ա սիրուն կնիկ՝ էնտեղ նստում։

Էնա ուզում են հաց ուտեն, վաճառականը դառնում ա ընկերոջ կնոջը՝

— Դոշիդ ասեղը հանի,— ասում ա,— սոված կլի, թող նա էլ հաց ուտի մեզ հետ։

— Էն ի՞նչ ասեղ ա, ի՞նչ բան ա,— զարմանում ա ընկերը,— հանի, թե չէ էս ա սպանեցի քեզ։

Էս կնիկը, ճարը կտրած, հանում ա դոշիցը ասեղը, ոլորում-պոլորում, շինում ա մի ջահել սիրուն տղա, կողքին նստեցնում։

— Պա-հո՜,– ասում ա ընկերը, — էս ի՞նչ բան էր։ Այ վիզդ կոտրվի, այ դերվիշ, ուրեմն կնկանս էլ ես սովորացրել։ Վայ ձեր ջինսը կարվի, կնանիք, վայ ձեր յոթ պորտը անիծվի, վա՜յ ձեր... Մեղա, մեղա, բերանս ինչ ա գալի...

— Վեր կալեք բաժակներդ,— ասում ա վաճառականը,— էս էլ խմենք՝ որտեղ միամիտ մարդ կա նրա կենացը։ Ինչ արինք՝ չարինք՝ բախտ չունեցանք։ Ձուկը ձկանն ասավ. «Դենը պառկի։ —Ու՞ր պառկեմ,— ասեց,— էրկուսս էլ մի թավումն ենք տապակվում»։ Վեր կաց, բախտակից ընկեր, թող սրանք էստեղ մնան, մենք վեր կենանք գնանք էս փուչ աշխարքիցը։

Սրանց թողնում են էստեղ, իրանք գնում։ Թե ու՞ր, իրենք էլ չեն իմանում...

* * *

Պապս որ հեքիաթը թամամացրեց՝ տատս շատ նեղացավ նրա վրա։

— Ալևոր,— ասեց,— էլ բան չգտար պատմելու, որ էդ պատմեցիր։

Գլխիդ ես հավաքել հարսն ու աղջիկ, ազապ տղա ու տան էրեխա։ Քարոզ էս կարդում գլխներին, որ սրանք էլ ոչ քիր ու մեր ճանաչեն, ոչ հարսն ու աղջիկ։ Քու հեքիաթին մտիկ տված, ուրեմն բոլոր կնանիք ղալբ ու հարամ ե՞ն։ Բա էդ ասելու բան ա՞։ Բա էդ պատմելու հեքիաթ ա՞։ Տեսնում եմ՝ քանի տարիքդ երկարում՝ խելքդ կարճանում ա։

Պապս մի թեթև ծիծաղեց, հետո դառավ տատիս՝

— Հերիքնազ,— ասեց,— էդ ձեզ, կնանոցդ համար ա ասած՝ «Մազը՝ երկար, խելքը՝ կարճ»։ Հիմի դու ո՞ւր ես ինձ վրա շուռ տալի։ Ես ե՞րբ ասի թե բոլոր կնանիքն են ղալբ ու դավաճան։ Ես հո խելքս հացի հետ չեմ կերել, որ էղպիսի շաշ բան ասեմ։ Հեքիաթը նրա համար ա ասվում, որ ջահելները իմանան աշխարքիս լավն ու վատը, խերն ու շառը։ Առակ ասողին՝ լսող պիտի։ Դե, դու հիմի տազ արա, ես մի հեքիաթ էլ պատմեմ, լսի՝ նոր վրես խոսա...

Էս հեքիաթը իմ հերը պապիցս ա լսել, պապս էլ՝ իրա հորիցը։

Ժամանակով մի ջահել տղա ա լինում— մի ջահել սիրուն աղջիկ։ Սրանք շատ սիրելիս են լինում իրար։ Տղի հերն ու մերն էլ են հավան կենում աղջկան։

Բերում, նշանում են սրանց, մնում ա պսակն ու հարսանիքը։

Ամա, էրկու երանի մի տեղ չի լինի...

Էս տղեն նշանդրեքի գիշերը մի էրազ ա տեսնում, դուշմանս տեսնի էդ տեսակ երազ։ Էրազում տեսնում ա, որ ինքը նշանածին կարոտով համբուրելու ժամանակ հանկարծ մահը էկավ առաջին կանգնեց, ձեն տվեց.

— Քու պսակի օրը,— ասեց,— դու պիտի մեռնես։

Էս տղեն մի ճչում ա ու զարթնում, սառը քրտինքը կտրած։ Ահ ու զարզանգի բռնված, սա առավոտը էլ ոչովի բան չի ասում, տանից դուրս ա գալի, ընկնում սար ու ձոր։ Շատն ու քիչը՝ տերն ինքը գիտի։ Մին էլ տեսնում ա, հրես մի ոսկեղեն աթոռ, էս աթոռին բազմած երկար սպիտակ միրուքավոր մի ալևոր, ձեռին մի գավազան։ Երեսն էնքան պարզ ու հանդարտ ա, ասես աշխարքիս դարդն ու ցավը, խաղն ու պարը իսկի վեջը չի.

— Այ տղա,— ասում ա ալևորը,— էդ ինչի՞ ես ռանգդ գցել՝ դեղնել։ Էդ ու՞ր ես գնում։

— Մահիցս եմ փախչում, պապի,— ասում ա տղեն,— ու պատմում ա՝ էսենց, էսենց, էսենց, բանս բուրդ ա։

— Ճիշտ ա,— ասում ա ալևորը,— Մահի ձեռից փախչող չի լինի, ամա,— ասում ա,— Մահի միրուքը իմ ձեռում ա, ես եմ հրամայում Մահին՝ ֆլան մարդու հոգին առ։ Ֆլան մարդը թող երկար ապրի, ֆլան մարդը՝ կարճ։

— Պապի, բա դու ո՞վ ես,— զարմանք կտրած հարցնում ա տղեն։

— Ինձ ժամանակ կասեն,— ասում ա ալևորը։

— Այ պապի,— աղաչում ա տղեն,— բա որ էդ չափ զորություն ունես, ոտդ եմ պաչում, ինձ ազատի նրա ձեռիցը։ Ջահել տղա եմ, մուրազի տեր, ինչի ա ուզում հոգիս առնի, ես ի՞նչ մեղք ունեմ արած։

Ալևորը տեսնում ա, որ էս տղեն անարատ հոգի ունի, մաքուր սեր ունի սրտում։ Խղճում ա սրան։

— Էդ ինչքան ես վախեցել նրանից, որ փախստական ես դառել։ Մահն ի՞նչ ա, որ մարդ վախենա նրանից։ Հրես իմ կողքի զուլալ աղբրիցը խմի՝ համ վախդ կկորչի, համ համբերություն կգա վրեդ։

Տղեն ալևորի ձեռն ու ոտը պաչում, շնորհակալ ա լինում, խմում ա էն զուլալ աղբրիցը, վախը կտրում, համբերություն ա գալիս վրեն, ճամփա ա ընկնում։

Ճամփա ա ընկնում, գնում ա ղարիբություն, որ աշխատանք անի, մի քիչ բան վաստակի, նոր գա տուն՝ պսակվի։ Չէ՞ ղարիբի համար, մի օրը մի տարի ա։ Տանջանքի մեջ էս տղի համար անց ա կենում մի տարի, էրկու տարի, իրեք տարի, ասենք՝ հինգ տարի։ Էս տղեն վաստակն առած ետ ա դառնում իրանց տունը։

Էնենց իմ որդիքն ու թոռներս ուրախանան՝ ինչ ուրախանում են տղի հերն ու մերը, նրա նշանածը։ Ուրախանում են՝ աշխարքով մին լինում։ Հարսանիքի թադարեք են տեսնում։ Պսակի օրը նշանակում։

Հենց էդ իրա պսակի օրը, Մահը գալիս ա, տղի առաջին կանգնում։

— Փախել էիր, հա՞,— ասում ա,— էդ ո՞վ ա կարացել իմ ձեռիցը պրծնի որ դու պրծնես։ Հոգիդ տուր։

Էստեղ, էս տղի մերը ընկնում ա Մահի ոտները՝

— Իմ ջահել-ջիվան տղին ինչի՞ ես մեռցնում, հոգի ունես առնելու ,— ասում ա,— հրես իմ հոգին առ։

— Դե, որ էտենց ա,— ասում ա Մահը,— արի, առնեմ։

Մահը որ չի քաշում դրա հոգին՝ ոտներից մինչև բուկը, մերը չի դիմանում՝

— Ամա՜ն,— ասում ա,— իմ հոգին մի առնի։

Էստեղ, տղի հերն ա մեջտեղ ընկնում.

— Իմ մինուճար,— ասում ա,— իմ տան սյուն ու ճրագ որդուն մի մեռցնի,— ասում ա,— ուժդ կնկա վրա՞ յա զոռում, հոգի ունես առնելու՞, հրես, իմ հոգին առ։

— Դե, արի,— ասում ա Մահը,— արի առնեմ։

Մահը որ դրա հոգին չի քաշում՝ չոքերից մինչև լեզվի ծերը, հերը չի դիմանում

— Ամա՜ն,— ասում ա,— իմ հոգին մի առնի։

Էստեղ առաջ ա վազում տղի նշանածը։ Կասես Մահը էնտեղ կանգնած չլինի, փաթաթվում ա տղին, պաչում պաչպչորում, էնպես ա փաթաթվում տղին, ասես մի շունչ ու մի մարմին լինեն։

— Դե, պրծեք,— ասում ա Մահը,— էլ ժամանակ չունեմ, մենակ դուք հո չե՞ք։ Հիմի ի՞նչ եք ասում։

— Առ,— ասում ա նշանածը,— առ, իմ սիրած տղի հոգու տեղակ, հրես իմ հոգին առ։

Մահը վռա

[Speechless]

12. ԱԳՌԱՎ ԽՆԱՄԱԽՈՍՆԵՐԸ

Մի օր թագավորն ու նազիր-վեզիրը դուրս էկան ման գալու, տեսնեն՝ երկիրը ո՞նց ա կառավարվում, ժողովրդի հալը ի՞նչ ա։ Մի ամայի, անբնակ գեղամիջով անց կենալիս, տեսան մի դերվիշ նստած ա մի քանդած օջախի մոտ, գլուխը կախ գցած, դարդոտած։

— Դերվիշ բաբա,— ասեց թագավորը,— էդ ինչի ես էդպես դարդոտել։

— Թագավորն ապրած կենա,՝— ասեց դերվիշը,— տեսնում ե՞ս էն ծառի գլխին երկու պառավ ագռավ են նստած, նրանց խոսքակռվին եմ ականջ անում։

— Դու ի՞նչ ա, հասկանում ե՞ս թռչունի լեզուն։ Դե, ասա տեսնենք,— էդ ի՞նչ են կռկռոցը գցել։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց դերվիշը,– ես գլխի եմ ընկնում, թե ի՞նչ ա նրանց խոսքակռիվը, ամա չեմ համարձակվում ասել քեզ։

— Համարձակվի, ասա։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց դերվիշը,— երդվիր, որ չես պատժի ինձ, որ ասեմ։

— Երդվում եմ, ասա։

— Էն աջու կռանը նստած պառավ ագռավը՝ պսակվելու տղա ունի։ Էն ձախու կռանը՝ պսակվելու աղջիկ։

Աղջկա հեր ագռավն ասում ա.

— Իմ աղջկա բաժինքը էլած-չելած մենակ հարյուր հատ անբնակ քար ու քանդ արած գեղ ա, ուրիշ ոչինչ չունեմ։

— Կունենաս հոգեպահուստ,— ասում ա տղի մեր ագռավը,— ժլատություն մի անի աղջկադ համար։ Տվածդ՝ քիչ ա։

— Համբերիր մի քիչ, խնամի ջան,— ասում ա տղի հեր ագռավը,– եթե էս թագավորր առաջվա պես կառավարի երկիրը, ժողովուրդը սովի բերանը ընկած պետք ա գաղթի իր երկրիցը, փախչի ուրիշ երկրներ։ Մի տարուց հետո քեզ հարյուրի տեղ հազար անբնակ ու քարուքանդ գեղ կտամ բաժին։

— Դերվիշ բաբա,— ունքերը խոժոռում ա թագավորը,— քու ագռավին լսելով, իմ երկիրը ավերակի, սովի ու գաղթի երկիր ա՞։ Բա ինչի՞ պալատումս ես էդ բաները չեմ լսել։ Նազիր-վեզիր, ինչի՞ ես լիզուդ կուլ տվել, միշտ ասում էիր ամեն բան լավ ա։ Խոսի, է։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց նազիր-վեզիրը,— ես ասել եմ, ասում եմ, էլի կասեմ, մեր ժողովուրդը աչքածակ, անբան ու թամբալ ժողովուրդ ա։ Չեն աշխատում, չեն ուզում քրտինք թափեն, ինչքան էլ տալիս ենք՝ մորեխի նման խժռում են ու էլի սոված նստում։ Չէ որ վերնային աստծանից ա կարգված՝ ինչ ա վայել ռանչպարին ու ռամիկին, ինչը՝ ազնվականին ու իշխանին, թե որ երկիրը պահելու համար մի նոր հարկ ու խարջ եմ նշանակում, տեղով-ընտանիքով փախչում են մեր երկրից, գաղթում ուրիշ աշխարհ

— Տեղին ա ասում նազիր-վեզիրը,— չարացավ թագավորը,— բա մարդ էլ իր երկիրը, իր հողն ու ջուրը, իր տուն ու տեղը կթողնի՞, կհեռանա՞, կգաղթի՞։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց դերվիշը,— որ մարդու տեղը շատ նեղանա՝ կթողնի, կգաղթի։

Այ լսի պատմեմ քեզ։

[Speechless]

13. ԹԱԳԱՎՈՐԻ ՀԱՐԿԸ

Մի անխիղճ ու անսիրտ թագավոր ա լինում։ Սա իր ժողովրդիցը ամեն տեսակ հարկ ա հավաքում, ամա արի տես, որ ինչքան ավել ա հավաքում էնքան ավել ա ուտում իրա նազիր-վեզիրների, սինոդականների ու պալատականների հետ։ Թագավորական խազինեն դատարկվում ա։ Սա կանչում ա նազիր-վեզիրներին.

— Խազինեն լափ դար ու դատարկ ա։ Դե հիմի ո՞նց եք էշը ցեխիցը հանում։ Մի հնար գտեք,— ասում ա թագավորը։— Էկեք մի նոր հարկ դնենք։

— Լավ, դրեցինք, բա հարկի անունը ի՞նչ դնենք, որ հարկը կարենանք հավաքենք։

Պալատականների ու սինոդականների, նազիրների ու վեզիրների խորհուրդ են կանչում։ Թագավորը նստում ա թախտին, դահիճները կանգնում են թագավորական թախտի աջ ու ձախ կողմը.

— Դե, սկսեք սինոդական խորհուրդը, թե նոր հարկահավաքության միջոցը չգտանք, հրես դահիճները պատրաստ սպասում են, բոլորիդ գլխները կթռցնեմ։

Խոսքը վեր ա ունում ամենահասակով ու ամենափորձված սինոդապետը.

— Թագավորն ապրած կենա,— սկսում ա նա իր ճառը... Թագավորը նրա խոսքը կտրում ա.

— Քու տունը չքանդվի,— ասում ա,— ես էլ ո՞նց «ապրած» կենամ, որ խազինեն լափ դար ու դատարկ ա, դուք էլ մի խելքը գլխին բան չասեցիք, թե էս էշը ո՞նց ենք ցեխիցը հանում։

— Դե հենց իմ ուզածն էլ էն ա, որ իմ թագավորը ապրած կենա,— ասեց սինոդապետը,— դրա համար ա, որ խնդրում եմ իրավունք տաս խոսքս թամամացնեմ, թե հավան կացար հու լավ, թե հու չէ՝ գլուխս կտրիլ տու։

— Կարճ կտրի,— վրա բերեց թագավորը,— երկար ճառի աչքակապություն չանես, ասելիքդ պարզ ասա, որ էշի գլուխն էլ հասկանա, պոչն էլ։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա սինոդապետը,— արի մի էս տեսակ կարճ ու, ոնց որ դու հրամայեցիր՝ էշի գլխին էլ, պոչին էլ հասկանալի հրաման գրի. ում անունը Մահմադ լինի՝ հինգ ոսկի տա։ Ում կնկա անունը Ֆաթմա լինի՝ հինգ ոսկի տա։ Ում մի էշ ունենա, նա էլ հինգ ոսկի տա։ Ով փինաչի լինի՝ նա էլ հինգ ոսկի տա։ Ով որ քաչալ ա` նա էլ։

— Ապրի մեր սինոդապետը,— ձեն տվին աջից ու ձախից,— նրա խելքը մեզ համար, ոնց որ արեգակը՝ մթնագիշերին։

— Հալբաթ որ,— ասեց թագավորը,— հալբաթ որ, երկրիս ու ժողովրդիս գլխին ես եմ բազմած, ամա հայտնի բան ա, որ իմ աջ ու ձախ ձեռներս իմ նազիրներն ու վեզիրներն են, իմ աջ ու ձախ տեսնող աչքերս՝ իմ պալատականներն ու սինոդականները։ Ապրի իմ սինոդապետը, էս անգամ էլ նա տերությանս էշը ցեխի միջիցը հանեց։ Դե, մինչև հրամանը կգրվի, էկեք մեր սինոդապետի պատվին մի չավ քեֆ անենք, նոր էգուցվանից թող հրամանը ուժի մեջ մտնի։

Նստում են քու հավանած քեֆն ու ուրախությունը անում, որ էս անգամ էլ կառավարության էշը ցեխիցը դուրս քաշեցին։

Էգսի օրը, հարկ հավաքողները ճամփա են ընկնում, ամենը երկրի մի կողմի վրա։ Մին էլ տեսնում են հրես մի փինաչի, ասում են.

— Էս քո՞ւ դուքանն ա։

Ասում ա.

— Հա։

Ասում են.

— Դու փինաչի՞ ես։

Ասում ա.

— Հա, էս ա հինգ տարի ա փինաչություն եմ անում։

Ասում են.

— Թագավորի հրամանն ա, ով որ փինաչի ա, պետք ա հինգ ոսկի հարկ տա։

Սա ղալմաղալ ա անում.

— Ես կարալ չեմ, որդիա՞ն տամ էդքանը։– Ամա որ տեղը նեղանում ա, սա կնկանը կանչում ա. —Ֆաթմա,- ասում ա,– գնա մի հինգ ոսկի բեր, տանք, սրանք ռադ լինեն՝ կորչեն։

Հարկ հավաքողը ասում ա.

— Էս ո՞վ ա։

Ասում ա.

— Իմ կնիկն ա, ո՞վ ա։

Հավաքողը թե.

— Մոլլեն կհաստատի՞, որ սա քու կնիկն ա։

— Ի՞նչ ես ձութի պես կպել ինձանից պոկ չես գալի, իմ կնիկն ա, բա հո քունը չի։

— Պա հո՜,— ասում ա հարկահավաքը,— թագավորի հրաման ա, ում կնկա անունը Ֆաթմա լինի, հինգ ոսկի էլ պետք ա նա տա։

Մարդը ձեն ա տալի թե

— Ֆաթմա ջան։

Կնիկը էն տեղից.

— Էս ա, Մահմադ ջան, հրես կբերեմ։

Ասում են.

— Անունդ Մահմադ ա՞։

Ասում ա.

— Հա։ Ասում են.

— Հինգ ոսկի էլ դրա համար տուր։

— Ֆաթմա ջան,— ասում ա կնկանը,— տասնհինգ ոսկի բեր։

— Մահմադ ջան,— ասում ա կնիկը,— կացի էշը կապեմ բերեմ։

Ասում են.

— Քո՞ւ էշն ա։

Ասում ա.

— Հա,

Ասում են.

— Թագավորի հրամանն ա՝ հինգ ոսկի էլ էշիդ համար տուր։

— Հարուստ մարդ ես,— ասում են,— այ մարդ, համ փինաչի ես, համ անունդ Մահմադ, համ կնկանդ անունը՝ Ֆաթմա, համ էշը դռանդ կապած՝ էլ ի՞նչ ես ուզում։
Մահմադի սիրտը քիչ ա մնում, թե տրաքի.

— Տո անհավատներ,— ասում ա,— բա դուք խիղճ ու նամուս չունե՞ք։ Դե որ եկել եք, էնա միանգամից ինձ մորթեք ու կաշիս մաշկեք տարեք, որ ձեր խազինեն հարստանա։ Թքած ձեր նամուսին,— ասում ա ու փափախը գետնովն ա տալի։

Սրանք տեսնում են, որ սա քաչալ ա, ասում են.

— Թամամ, որ բախտդ բերել ա, Մահմադ, մարդն էլ միանգամից հինգ հարկ կարենա տա ։

Նստացնում են փինաչուն իրա էշի վրա, քաղաքում ման ածում, հետն էլ ձեն տալի.

— Այ ժողովուրդ, թամաշ արեք էս պատվական մարդուն, սա իրա փինաչի տեղովը, միանգամից հինգ հարկ ա տալի, իրա ունեցած հինգի դիմաց քսանհինգ ոսկի ա տվել խազինին։

Կնիկը նստում ա ծնկներին խփում, մազերը փետում, էրեսը ճանկռոտում, վայ տալի իր գլուխը։

— Իրեք տարի, կես կուշտ, կես քաղցած, հավաքել էի, սև փողերից իրար գցել, ոսկի շինել, թե ինչ ա մի քիչ տակն ու վրաններս կարգի գցենք, բան-ման առնենք։ Վեր կաց, այ մարդ, գնանք էս մեր գեղիցը։

Մահմադն ու Ֆաթման հավաքում են իրանց ելած-չելածը, բարձում էշին ու փախչում։ Որ դուրս են գալիս գեղիցը, Ֆաթման ասում ա.

— Մահմադ, հլա մի համբերի, մի խոսք ունեմ ասելու թագավորին։

Այ թագավոր, աստվածանից եմ խնդրում, որ դու քո տանը լավ օր չտեսնես քու կնանոնցիցը...

Էստեղ փինաչու կնիկը մի զարհուրելի անեծք ա ղրկում թագավորի կնանոնց գլխին։ Քանի որ անիծողը հալալ կաթնակեր, չարքաշ մարդու կնիկ, մարդուն շատ սիրող ու հավատարիմ Ֆաթման ա լինում, աստվածը տեղն ու տեղը կատարում ա նրա խնդիրքը։
Թե ի՞նչ էր նրա անեծքը, էդ կիմանաք էս մի հեքիաթիցդ։

[Speechless]

14. ԻՐԵՔ ԿՆԿԱ ԽԱՍԻԱԹԸ

Էն անխիղճ ու անսիրտ թագավորին աստված պատժում ա, իրեք կնիկ ա տալի, մեկը մեկելիցը բեթար։ Դրանցից ամեն մեկը մի ուրիշ տեսակ խասիաթ ա ունենում. մինը` գող, մինը, հեռ լսողանց, բոզ, էն մինն էլ` իրա ասած, լեզվանիկ, անամոթ, լիրբ ու այասզ։ Խեղճ թագավորը չի կարում ս րանց հախիցը գա։ «Էլ ի՞նչ թագավոր եմ,— ասում ա,— որ կնանիքս ինչ ուզում են, խաղում են գլխիս։ Ժողովրդին հարկերի տակ ճկռացնում եմ, չոքացնում, գլխներին պոպոք եմ ջարդում— ամեն տեղ խոսքս անց ա կենում, ամա էս իմ կնանոնց ձեռին կրակն եմ ընկել»։

Մի օր էս թագավորը գնում ա իրա հողերը ման գալու, տեսնում ա, որ իրա ռանչպարներից մեկը համ իր բանն ա անում, համ էլ հետը՝ հանդի էս ծերին էլ ա պար գալի, էն ծերին էլ։

Չէ՞ որ ամեն մարդ իրա դարդը լաց կլի, էս թագավորն էլ իրա դարդի հետ ընկած, ուզում ա իմանա, թե էս ռանչպարը ի՞նչ տեսակ կնիկ պետք ա ունենա, որ համ հանդի էս ծերին ա պար գալիս, համ էն ծերին։

Դերվիշի շորեր ա հագնում, գալիս էդ ռանչպարի տունը, կնիկը տանն ա լինում, թե.

— Ղոնախ չեք ընդունի՞։

— Ղոնախն աստծունն ա,— ասում ա կնիկը։

Թագավորը սպասում ա մինչև ռանչպարը գալիս ա տուն։ Նոր կնիկը պատրաստություն ա տեսնում։ Էս կնկանը ցորեն հաց թե չի ունենում, ցորեն լեզու ա ունենում։ Գնում ա ջուր ա բերում, էս դերվիշի ոտն ու ձեռը լվանում, հաց ա շինում, հաց տալի, պատվով ճամփու գցում։

Թագավորը գալիս ա իր պալատը, մեկ էլ առավոտը հրամայում ա իրա նազիր-վեզիրին.

— Գնա, էս սհաթիս էն ռանչպարին ու իրա կնկանը բեր ինձ մոտ։

— Թագավորն ո՞վ` ես ո՞վ,— ասում ա ռանչպարը,— ամա ինչ էլ որ լինի, պետք ա գնանք, թագավորի հրաման ա։

Էս ռանչպարը իրա կնկանը վեր ա ունում, նազիր-վեզիրի հետ գալիս կանգնում թագավորի առաջին։

Թագավորն ասում ա.

— Ես իրեք կնիկ ունեմ, դու՝ մինը, իմ իրեք կնիկը տալիս եմ քեզ, դու քու մինը ինձ պետք ա տաս։ Դրանց հետ ես քեզ բոլ-բոլ ոսկի կտամ, որ տանես քեզ համար տներ շինես, քու կնանոնց հետ մարդավարի ապրես։

Ռանչպարը մի քիչ չեմ ու չում ա անում, ամա թագավորի հրամանն ա, ի՞նչ կարա անի, վեր ա ունում էդ թազա իրեք կնկանը, ճամփա ա ընկնում, գալիս ա հասնում մի գետի։ Շորերը հանում ա, որ իրա կնանոնցը անց կացնի։ Առաջ շալակում ա գող կնկանը, գալիս ա կանգնում գետի մեջտեղը։

— Դու ի՞նչ փեշակի ես,— հարցնում ա ռանչպարը,— դուզն ասա, թե քեզանից խելքս բան կտրեց` անց կկացնեմ։

— Էս գլխից քեզ խոստովանեմ,— ասում ա կնիկը,— ես գող եմ. ինչքան ուզում եմ գողությունից ձեռ քաշեմ չեմ կարում։

— Հա՞-ա, չես կարո՞ւմ, վնաս չունի, գողին էլ ա ճար լինում, — ասում ա ռանչպարը, սրան թողում ա գետի էն էրեսին, հիմի գալիս ա շալակում հեռ լսողանց` բոզ կնկանը։

Հենց որ հասնում ա գետի մեջտեղը.

— Քու ցավիդ անունն ի՞նչ ա,— հարցնում ա ռանչպարը։

— Ես,— ասում ա կնիկը,— հեռ լսողանց՝ բոզ եմ, իմ փեշակը՝ բոզությունն ա, ինչքան ուզում եմ էդ բանը չանեմ՝ չեմ կարում, սիրտս ուզում ա։

— Հա՞-ա, չես կարո՞ւմ, սիրտդ ուզու՞մ ա, վնաս չունի, քեզ էլ մի ճար կլինի,— ասում ա ռանչպարը,— ու սրան էլ գետը անց կացնում։ Հիմի հերթը հասնում ա լեզվանիկին։

— Ասա տեսնեմ, դու ի՞նչ պտուղ ես,— գետի մեջտեղը կանգնած հարցնում ա ռանչպարը։

— Դե, որ գողն ու հեռ լսողանց՝ բոզը առանց ամաչելու ասեցին իրենց փեշակը, ես ի՞նչ ունեմ ամաչելու։ Ես մի անմեղ խասիաթի տեր եմ, այասզ եմ, լեզվանիկ, իսկական մկրատ եմ, ինչ որ ասեմ, դու էնպես պետք ա կատարես։

— Հա՞-ա,— ասում ա ռանչպարը,— դե որ դու այասզ ես, մկրատ, քեզ ճար չի լինի,— ասում ա ու էդ կնկանը գցում ա գետը։ Կնիկը էնա խեղդվում ա, ամա իրա խոսքից ետ չի կանգնում։ Ջրիցը հանում ա էրկու մատը, շանց ա տալիս, որ ինքը մկրատ ա, իրա խոսքիցր ետ չի կանգնի։

— Աստված քեզ հետ,— ասում ա ռանչպարը,— գնա, ամա մեղքս գալիս են էս գետի ձկները, ի՞նչ օրը կդնես դու նրանց։

Վեր ա ունում իրա երկու կնկանը՝ գալիս ա տուն, ուստեք ա կանչում, երկու կնկա համար էրկու ջոկ օթախ շինել տալի։

Գող կնկա համար ընենց օթախ, որ էրկու պատուհան ունենա, իսկ, հեռ լսողանց, բոզի համար՝ էրկու դուռ։ Գողը հարցնում ա.

— Այ մարդ, էս պատուհանները ինչի՞ համար ես շինել տվել։

— Նրա համար,— ասում ա մարդը,— որ եփ որ գողություն անես, գողացածդ մի պատուհանիցը մեկելը տանես, ես քու արածը չտեսնեմ։

Հմի էլ, հեռ լսողաց, բոզն ա հարցնում.

— Այ մարդ, էս էրկու դուռը ինչի՞ ես շինել տվել։

Մարդն ասում ա.

— Որ ուրիշ մարդ գա քու մոտ՝ մի դռնովը ընդունես, մեկելովը ճամփու դնես։ Աչքս արածդ տենա ոչ, թե չէ կռիվ-ղալմաղալ կընկնի։

Էս կնանիքը մարդու խոսքերը լսելուց հետո ասում են իրար.

— Հերիք ա, բոլ էլավ, լավն էն ա խելքի գանք, ուրիշ պատվական կնանոնց նման ապրենք մեր պատվական մարդու հետ։

Կնանոնցից մինը տան թադարեքն ա տեսնում, ամեն բան եփում-թափում, մեկելը՝ եզներն ու անասունը տեղավորում, գոմը ավլում, քերում, ջուր տաքացնում, մարդու ոտն ու գլուխը լվանում։

Ռանչպարը, առաջ թե մենակ հանդի էս ծերին ու էն ձերին էր պար գալիս, հիմի հանդի մեջտեղումն էլ ա պար գալիս։

Մի օր թագավորը մտածում ա՝ տենաս էն խեղճ ռանչպարը ի՞նչ օրումն ա էն իմ անիծված կնանոնց ձեռին։ Իրիկունը դերվիշի շորեր ա հագնում, մտնում ա ռանչպարի տուն.

— Ղոնախ չե՞ք ընդունի,— ասում ա։

— Ղոնախն աստծունն ա,— ասում են ռանչպարի կնանիքը, ամա թագավորին չեն ճանաչում։

Ռանչպարն էլ էնա տուն ա դալիս, էս ղերվիշ-թագավորս տեսնում ա, որ կնանիքը դուրս վազեցին, մինը եզներն ու անասունն ա տեղը քշում, մինը մարդին ծառայում, բերում առոք-փառոք թախտին նստացնում։

Հաց ուտելու վախտը դերվիշ-թագավորն ասում ա.

— Ռանչպար ախպեր, լսելով քեզ իրեք կնիկ ես ունեցել, բա հիմի ինչի՞ են էրկուսը։
Ռանչպարը գլխի ա ընկնում, որ սա թագավորն ա, ահ ու դող ընկած ասում ա.

— Թագավորն ապրած կենա, քեզանից թաքցնեմ, աստծուցն ո՞նց թաքցնեմ, էն մի կնիկը լաչառ-լեզվանիկ էր, գցեցի գետը, ջուրը տարավ կորցրեց։

— Շատ լավ ես արել, ռանչպար ախպեր,— ասում ա թագավորը,— էդ տեսակ կնիկը կարող ա մարդուն գժվացնի ու մարդասպան դարձնի։ Շատ լավ ես արել։ Հիմի, ռանչպար ախպեր, արի ծուռը նստենք՝ դուզ խոսենք։ Դու էդ ի՞նչ տեսակ մարդ ես, որ կարեցար իմ գող ու հեռ լսողանց, բոզ կնանոնցը խելքի ու նամուսի բերել։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա ռանչպարը,— մեկ, որ խելոք մարդը կնկանը էրես չի տա՝ կնանիքը շատ էրես առած են էլել։ Մեկել, որ ոչ աշխատանքի համ են իմացել, ոչ էլ ջրի պես ծախսած փողի հաշիվն են գիդացել, թագավորական խազինեն ոնց որ քեֆները տվել ա՝ կերել են ու խարջել։ Վրա իրեքն էլ, կասեմ, էն տղամարդը, որ պսակվում ու կնիկ ա տուն բերում, կնկա հետ շատ համբերություն պետք ա ունենա։ Մեր պապերն ասել են. տան մեծի մի աչքը քոռ, մի ականջը՝ խուլ պետք ա լինի։ Հիմի, ես ու դու մեր տան մեծերն ենք. ամեն բան չպետք ա տեսնենք, ամեն բան չպետք ա լսենք։ Կնկա հետ զոռով ու զարբով չեն խոսիլ՝ սիրով ու խաթրով մեկի տեղը տասը անիլ կտաս։ Կնկանը որ հավատաս ու սիրես՝ նա էլ քեզ կսիրի ու հավատարիմ կլինի։

— Խելոք ես ասում, ռանչպար ախպեր, ես հենց գիտեի, որ թագավոր եմ, կհրամայեմ՝ ինձ կսիրեն։ Չէ, սերը սրտից պետք ա լինի։ Պարտական եմ քեզ, որ կնանոնցս խելքի ես բերել, նրանց հետ հիմի ես էլ խելոքացա։ Դե, արի, ռանչպար ախպեր, իմ ապրանքը՝ էրկու կնիկս, ետ տուր ինձ, ես քեզ ետ կտամ քունը։ Վախիլ մի, քու հալալ կաթնակեր կնիկը իմ պալատումը խարաբ չի էլել։
Դե, թագավորի հրամանն ա, կարա՞ս չկատարես, էն րոպեին գլուխդ կֆռռա։ Բա՜։

[Speechless]

ВОЛШЕБНАЯ РОЗА

В давние времена жил-был царь. При дворце у него был розовый сад. В саду рос куст волшебной розы. Как ни старался царь, как ни охраняли царские садовники эту розу, никак не могли уберечь ее. Только начинала она распускаться, как нападал на нее губительный червь. И так из года в год повторялось одно и то же. Царь никак не мог дождаться своей волшебной розы. Как-то пришел к царю юноша садовник и сказал:

- Найми меня, я уберегу твою розу от червя. Как только она распустится, сорву ее, принесу тебе.

- Юноша, - говорит царь, - сколько у меня садовников перебывало, ни один не уберег ее, где уж тебе справиться?

- Справлюсь, а если нет - вели казнить.

- Ладно, как знаешь, коли сумеешь, постереги.


Наступила весна, новый садовник взял лук и стрелу, забрался под куст и стал сторожить розу. Стережет он день, два дня, три дня, неделю. Наконец роза начала распускаться, но тут садовника потянуло ко сну... Тем временем выполз червь, накинулся на розу, сожрал ее и уполз. Проснулся садовник, видит - нет розы на кусте. Пошел к царю и говорит:

- Целую неделю день и ночь я сторожил розовый куст, а когда роза стала распускаться, я задремал... Открываю глаза, а червь уже успел сожрать розу. На этот раз помилуй, в будущем году я расправлюсь с червем.

- Ничего, - сказал царь, - это червю даром не пройдет...


Прошел год. Настала весна, царский садовник снова пошел сторожить куст. Едва роза начала распускаться, снова червь ползет к розе; только хотел садовник пустить в него стрелу, вдруг откуда ни возьмись прилетел соловей, клюнул червя и улетел. Роза осталась цела. Обрадовался садовник, сорвал розу и понес ее царю.

- Государь, - говорит он, - я принес тебе розу. И нынче червь хотел сожрать розу, но откуда ни возьмись прилетел соловей, клюнул червя и улетел.

- Ничего, - говорит царь, - и соловью это даром не пройдет.


Прошел еще год. Весной опять садовник отправляется сторожить розовый куст; день и ночь сидит под ним. Только начала распускаться роза, снова ползет червь, хочет сожрать цветок, снова откуда ни возьмись прилетел прошлогодний соловей, хотел клюнуть червя, но в этот миг из-под кустов выскочил дракон и разом проглотил соловья с червем. Опять роза осталась цела. Обрадовался садовник, сорвал розу и понес ее царю.

- Государь, - говорит он, - теперь, как и в прошлом году, приполз червь, хотел сожрать розу; откуда ни возьмись прилетел соловей и только хотел кликнуть червя, как из-под кустов выскочил дракон, набросился на соловья и на червя и обоих проглотил. Вот тебе роза - цела и невредима.

- Ничего, - говорит царь, - и дракону это даром не пройдет.


Прошел еще год. Наступила весна, снова садовник отправился сторожить розу. Пришло время ей цвести. Опять появился червь и пополз к розе; откуда ни возьмись прилетел соловей и только хотел клюнуть червя, как из-под кустов выскочил дракон и проглотил и соловья и червя. Садовник натянул тетиву и пустил стрелу в дракона, дракон завертелся, истек кровью и околел. Садовник сорвал розу и понес царю.

- Государь, - сказал он, - опять появился червь, хотел сожрать розу, прилетел соловей, хотел клюнуть червя, дракон выскочил из-под кустов, набросился на соловья и на червяка и обоих разом поглотил. Я, как увидел это, натянул тетиву и уложил дракона на месте.

- Ну и хорошо, - сказал царь, - только и тебе это даром не пройдет.

Удивился садовник и думает: что за загадка, почему царь все время так говорит?


Думает садовник, думает - ни до чего додуматься не может. А спросить у царя боится: что, если царь рассердится? Решил садовник подождать, посмотреть, что будет дальше. В розовом саду у царя был мраморный бассейн, где иногда купались царь и царица. Однажды садовник взобрался на дерево, росшее рядом с бассейном, хотел обрезать засохшие сучья. Вдруг видит: царица со своими служанками подошла к бассейну купаться. Садовник оробел и остался на дереве. «Подожду, - думает, - искупается царица, уйдет, тогда и слезу». Разделась царица, вошла в бассейн, искупалась, вышла, стала одеваться, взглянула вверх и увидала садовника. Не проронила она ни слова, пошла во дворец и все рассказала царю.

- Знаешь ли, пошла я к бассейну купаться, искупалась, оделась и уже хотела идти, как вдруг увидала на дереве садовника, Знать, он заранее взобрался на дерево, хотел подсмотреть меня.

Как услыхал царь про то, разъярился, точно лев. Тут же крикнул:

- Палача, палача, палача!

Явились палачи, поклонились царю.

- Государь, что прикажешь? - спрашивают они.

- Сейчас же приведите садовника и отрубите ему голову!

Палачи привели садовника. Садовник понял, что его ожидает.

- Государь, дозволь сказать два слова, а потом делай со мной, что хочешь.

- Ладно, говори.

- Помнишь, когда ты нанял меня в первый год, я пришел к тебе и рассказал, как червь сожрал розу, ты мне сказал: «Ничего, это ему даром не пройдет». Я и на другой год пошел сторожить розу. Пришел к тебе и сказал: «Прилетел соловей и клюнул червяка». Ты и тогда мне ответил: «Ничего, и ему это даром не пройдет». На третий год, когда я пришел к тебе и сказал, что из-под кустов выскочил дракон и проглотил соловья и червя, ты опять говоришь: «Ничего, и ему это даром не пройдет». На четвертый я пришел и сказал тебе: «Я убил дракона». А ты мне: «Ничего, и тебе это даром не пройдет». И вправду мне это даром не прошло, сбылись твои слова, коли ты захотел ни за что ни про что мою голову снять. Нынче я говорю тебе: и царю это даром не пройдет.

Услыхал царь мудрый ответ садовника и помиловал его.

[Speechless]

ЗАКАЗЧИК И МАСТЕР

Однажды пришел к шапочнику заказчик, принес овечью шкурку и просит:

- Сшей мне из этой шкурки шапку!

- Хорошо, - говорит мастер, - сошью!

Вышел заказчик от мастера и думает: "А ведь шкурка большая - может быть, удастся выкроить две шапки?" Подумал он так, вернулся к шапочнику и спрашивает:

- Скажи мне, мастер, а не можешь ли ты сшить из этой шкурки две шапки?

- Отчего же нет? - ответил шапочник. - Могу.

- Если так, сшей уж две шапки, - сказал заказчик и ушел.

Прошел он немного, подумал, опять вернулся к шапочнику и спросил:

- Мастер, а не сошьешь ли ты из шкурки три шапки?

- Отчего же нет? - ответил шапочник. - Сошью и три.

Обрадовался заказчик и спрашивает:

- А не сошьешь ли четыре?

- Сошью и четыре! - ответил мастер.

- А пять?

- Сошью и пять.

- Тогда сшей мне пять шапок!

Ушел заказчик, но с полдороги снова вернулся и спросил:

- Мастер, а не сошьешь ли шесть шапок?

- Сошью и шесть.

- А не сошьешь ли семь? А может быть, и восемь шапок?

- Отчего же нет? И восемь сошью! - ответил мастер.

- Ну, тогда сшей мне восемь шапок!"

- Хорошо, сошью восемь. Приходи через неделю за своим заказом.

Через неделю заказчик пришел к мастеру:

- Готовы ли мои шапки?

- Готовы, - отвечает мастер.

Позвал он своего ученика и говорит:

- Поди и принеси заказчику его шапки.

Ученик тотчас же принес восемь маленьких шапочек - не на голову их надевать, а на яблоко!

Взглянул на них заказчик, удивился и спросил:

- Это что же такое?

- Это шапки, которые ты мне заказал, - ответил шапочник.

- Эй, мастер, почему же эти шапки такие маленькие получились?..

- А ты сам подумай! - ответил шапочник.

Взял заказчик восемь маленьких шапочек, ушел и стал раздумывать: "Почему же это такие маленькие шапочки получились? Почему?.."

[Speechless]

ПО ОДЕЖКЕ ПРОТЯГИВАЙ НОЖКИ

Однажды царь вызвал к себе всех портных своей страны и приказал сшить ему одеяло по его росту: не длинно и не коротко. Никто из портных не мог исполнить желания царя, и он велел отрубить всем им головы.

После этого пришел к нему еще один портной.

- Царь, - сказал он, - я сошью тебе одеяло, и оно тебе будет впору: не длинно и не коротко. Прикажи - возьмусь за работу.

- Ладно, шей, - ответил царь, - но смотри, предупреждаю заранее, если оно будет хоть немного длинно или коротко, прикажу отрубить тебе голову!

- Согласен, - ответил портной.

Он взялся за работу, сшил одеяло нарочно немного покороче, принес и положил перед царем; сам же под фартуком спрятал хлыст.

- Царь, долгой жизни тебе! - сказал портной. - Я принес одеяло, какое ты хотел. Посмотри, хорошо ли.

- Дай-ка погляжу, впору ли оно.

Царь лег, натянул на себя одеяло, но ноги его остались непокрытыми. Тогда портной достал из-под фартука хлыст и стегнул им по голым пяткам царя. Царь сейчас же спрятал ноги под одеяло.

- Держи ноги по длине своего одеяла! - сказал портной. Услышав эти умные слова, царь ничего не сказал портному, щедро вознаградил его и отпустил с миром.

Недаром говорит пословица: «По одежке протягивай ножки».

[Speechless]

ПОРТНОЙ И ЦАРЬ

Жил царь, жадный и жестокий.Однажды он приказал созвать во дворец всех портных, ткачей, вышивальщиков и сказал им:

- Слушайте, мастера! Что согревает нас в холодные зимние ночи? Одеяло. Что укрывает нас от зноя? Одеяло. Скажу коротко: человек без одеяла - что конь без седла. Так вот: кто сошьёт одеяло точно по нашему царскому росту, получит в награду руку нашей дочери, царевны Рачии Огнеглазой и полцарства в придачу. Но тот, кто принесёт слишком длинное или слишком короткое одеяло, станет нашим рабом. Мы всё сказали, о люди, и наше царское слово дороже золота, крепче алмаза.

Ткачи, портные и вышивальщики принялись за работу. Одни из них стегали одеяла на вате и на пуху, мягкие и тёплые, как шерсть горной козы; другие ткали одеяла из сверкающих шёлковых нитей, лёгкие, как облако; третьи, растянув на пяльцах бархат, вышивали по нему золотом и серебром тончайшие узоры. Они украшали одеяла яркими кистями, обшивали мехом и подбивали парчой. Но ни один из них не мог угодить царю.

Если ему приносили длинное одеяло, он нарочно накрывался им не вдоль, а поперёк и ворчал:

- Гляди, твоё куцее одеяло не покрывает даже моих ног!

Если же одеяло было коротким, он сжимался в комок и кричал на весь дворец:

- Глупый, ты сшил одеяло на великана. Не видишь, я тону в его складках!

И никто не смел перечить царю.

Тысячи несчастных, проклиная судьбу, становились рабами жадного царя. Закованные в цепи, они работали день и ночь в глубине горных пещер, не видя солнца и не зная отдыха.

Слух о злодеяниях царя дошёл до одного портного. Этот портной был стар, беден и хром. Он ходил опираясь на палку и никогда не помышлял о царевне Рачии Огнеглазой. Но у старого портного было доброе сердце. Он сказал своей жене:

- Клянусь папахой, или я умру или выручу этих несчастных. Пусть будет, что будет!

Из обрезков ситца он сшил одеяло точно по росту царя, взял на дорогу горсть чортана - сухого творога - и пошёл во дворец, опираясь на свою суковатую палку.

В горах, где гуляют тучи и сверкает вечный снег на вершинах, ястребиным гнездом высился царский замок, окружённый зубчатыми стенами, укреплённый бойницами и украшенный изображениями каменного вишапа - дракона, разевающего свою страшную пасть.

Портной смело подошёл к окованным железом воротам и попросил доложить о себе царю.

Царские слуги взглянули на лоскутное одеяло и подняли портного на смех:

- На что ты надеешься, хромой безумец! Царь и глядеть не станет на твои лохмотья!

- Я надеюсь на верного помощника, с которым много лет не расстаюсь, - ответил, усмехаясь, портной.

Слуги не поняли его слов, но, помня строгий приказ, ввели портного в покои царя.

Царь взглянул на портного и поморщился, потому что портной был стар, худ и хром. От такого работника нельзя было ждать большой прибыли. Но он не захотел при слугах нарушить своего wарского слова и сказал:

- Вах!.. Хвалился ишак конём стать, да уши помешали? Самые искусные мастера не сумели сшить одеяла по моему росту, а этот нищий оборванец надеется угодить мне?..

- Не было бы ишака, пришлось бы коню возить на себе хворост, - ответил портной. - Примерь моё одеяло, о царь, и пусть я потеряю папаху, если оно не придётся тебе точно по мерке.

- Накройте меня ветошью, которую этот урод осмеливается называть одеялом, - приказал царь.

Царские слуги накинули на царя одеяло, и оно покрыло его с головы до ног.

Но царь в один миг перевернул одеяло поперёк, и все увидели, что царские ноги в алых бархатных туфлях торчат наружу.

- Наденьте на этого безумца собачий ошейник и посадите его на цепь посреди двора? - сказал царь. - Пусть он по ночам пугает лаем летучих мышей?..

Услышав слова царя, слуги стали смеяться над бедным портным.

- Умный человек смеётся после всех, - сказал мастер и ударил царя по ногам своей суковатой палкой.

Царь взвыл, как буйвол, и спрятал ноги под одеяло, а слуги так и замерли с открытыми ртами, поражённые дерзостью портного.

- Немедленно казните дерзкого? - крикнул царь.

- О царь, - остановил его портной, - одеяло-то пришлось тебе точно по росту, а я слышал, что твоё царское слово дороже золота, крепче алмаза.

Крик гнева застрял у царя в горле; он вспомнил старую поговорку: “Кто обманул сегодня, - тому не поверят завтра”. Дрожа от бессильной злобы, царь ответил:

- Ты прав, портной. Моё слово дороже золота, крепче алмаза. Я отдам тебе полцарства и царевну Рачию, но только в том случае, если ты поклянёшься молчать о том, что ударил царя.

- О царь! - ответил портной. - Мне не нужно царства, и я не достоин даже глядеть на Рачию Огнеглазую. Выпусти из горных пещер несчастных рабов, и я уйду, отвешивая тебе низкие поклоны.

Попав в капкан, лисица сама себе отгрызает лапу. Вместе с портным пришлось царю отпустить всех рабов, да ещё пожелать им добра на дорогу.

[Speechless]

РЕМЕСЛО ДОРОЖЕ ЗОЛОТА

Жил некогда богатый царь. Он часто тайком от назиров и везиров одевался в рубище нищего и ходил странствовать по городам и селам, послушать, что о нем говорит народ.

Как-то раз в одном селе царь встретил девушку, такую красивую, что кто бы ни видел ее - говорил: ни пить, ни есть, на нее смотреть.

Царь вернулся к себе во дворец и сказал своим назирам и везирам:

- В такой-то деревне живет прекрасная девушка. Пойдите к ней и скажите, что царь хочет на ней жениться.

Назиры и везиры отправились в ту деревню, нашли дом девушки и тоже восхитились ее красотой. Сказали они отцу и матери девушки, что царь очарован их дочерью и хочет на ней жениться.

Отец девушки был бедный крестьянин. Не поверил он, что царь удостоил его дочь такой чести. Но люди царя убедили его, и тогда он сказал:

- Мы слуги царя, как он прикажет, так и будет. - И обратился к дочери: - Дочь моя, царь послал своих назиров-везиров свататься за тебя. Что им ответить?

Девушка спросила:

- А какое у царя ремесло?

- Что ты, дочь моя, ума лишилась?! Какое у царя может быть ремесло? Он владеет миром, что захочет - сделает, а мы все - его слуги.

- Нет, мой муж должен владеть каким-нибудь ремеслом, иначе я за него замуж не пойду.

Пошли назиры-везиры, передали царю ответ девушки. Удивился царь, но ничего не поделаешь, ради девушки решил выучиться ремеслу.

Выбрал он самое легкое ремесло - стал учиться ткать ковры.

Овладев этим ремеслом, царь соткал для своей невесты красивый ковер.

Распрощалась она с отцом и матерью и с назирами и везирами отправилась в царский дворец.

Царь семь дней и семь ночей свадьбу справлял. Поженились они и стали жить в почестях и славе.

Прошел не то год, не то два, и снова царь в одежде нищего стал обходить свои города и села, решив узнать, что о нем говорит народ.

Вот раз во время одного из таких странствий царь попал в руки разбойников, которые, узнав о его ремесле, не убили его, а продали богатому купцу.

Купец запер царя в темную каморку, дал ему шерсти, чтобы он ее растрепал и соткал ковер. Царь соткал ковер, да такой красивый, подобного которому не было во всем мире.

Увидев этот ковер, жена купца сказала мужу:

- Пусть он выткет большой ковер. Отнесешь его в подарок царю, а он авось в долгу не останется.

Купец пошел в каморку к ткачу и сказал ему:

- Хочу сделать царю подарок. Вытки ковер, да только смотри, чтобы в целом свете такого не было. И чтоб он был величиной с царский зал, ни на волос не больше и не меньше. Не снести тебе головы, если не выполнишь моих условий. Царь, услышав это, очень обрадовался, а длину и ширину своего зала он хорошо знал. И соткал он такой ковер, какой требовал хозяин. А в углу ковра выткал буквы (так чтоб только одна царица могла прочитать), что попал он в беду и просит освободить его.

Купец остался доволен работой и понес ковер в царский дворец.

Назиры и везиры дали знать царице о принесенном подарке. Царица расстелила ковер, увидела, что он ни на волос не больше и не меньше комнаты, удивилась очень, осмотрела весь ковер и в одном углу увидела буквы. Прочитав надпись и узнав, что случилось е ее мужем, царица побледнела. Царь и прежде ходил по стране недели, месяцы и годы, но никогда ему и в голову не приходило, что может его постигнуть такая участь. Царица тотчас повелела привести того, кто соткал этот ковер, целым и невредимым во дворец.

Назиры и везиры отправились с купцом к нему домой, зашли в темную каморку, но царь очень изменился, и они его не узнали. Ткача повели в баню, искупали, нарядили в новые одежды и отвели в царский дворец. А купец наставлял его, как вести себя во дворце, как стоять и кланяться.

Когда царь вошел в палату, царица тотчас же бросилась к нему. Обнялись они, поцеловались.

- Правду говорят, жена, - сказал царь, - что ремесло дороже золота.

[Speechless]

15. ԹԱԳԱՎՈՐԸ, ԱՂՔԱՏՆ ՈԻ ՕՁԸ

Ասում են մի գիշեր Արևելքի թագավորը էրազ ա տեսնում, որ երկնքիցը գելեր են թափվում։ Զարհուրած վեր ա թռչում տեղից, չի իմանում, թե ո՞նց հասկանա էս էրազը։ Հրաման ա տալիս, թե ով էս էրազը մեկնի, բացատրի, նրան հարիր ոսկի կտամ։

Մի աղքատ մարդ էդ որ լսում ա, բերնի ջուրը գնում ա։ Արտումը աշխատանք ա անում, ամա ուշք ու միտքը էն հարիր ոսկին ա։

Մին էլ տեսնում ա հրես իր բնիցը դուրս էկավ մի օձ, ասավ. «Մարդ-ախպեր, որ թագավորի էրազի միտքը քեզ ասեմ, հարիր ոսկին որ առնես, կբերես ինձ հետ կկիսե՞ս։

— Հա,— ասում ա աղքատը,— դու ասա՝ ես կկիսեմ։

— Գնա,— ասում ա օձը,— թագավորին ասա, որ նազիր-վեզիրները, փաշա-փուշեքը, մեծամեծները գել ու գազան դառած աշխարքը կերան, աղքատ ու չքավորներին հալից գցեցին։ Ժողովուրդը մեղք ա, մինչև էդ մեծամեծ-ների գյամը չքաշի, կարգի չբերի, աշխարքը չի խաղաղվի։

Աղքատը գնում ա թագավորի մոտ, նրա էրազը մեկնում, հարիր ոսկին ստանում, ետ գալի, ամա էնպիսի ճամփով, որ օձին չպատահի, նրա փայը չտա։

Անց ա կենում մի առ ժամանակ։ Էս թագավորը հիմի էլ էրազում տեսնում ա, որ երկնքից աղվեսներ են թափվում։ Կանչում ա աղքատին, թե բա չես ասիլ էսենց, էսենց էրազ եմ տեսել, որ էս էրազի միտքը չկարենաս հասկանալ գլուխդ կտրիլ կտամ։

Աղքատը մնում ա էրկու կրակի մեջտեղը, թե էրազը չկարենա բացատրի՝ գլուխը կկտրվի, օձի մոտ էլ սևերես ա մնացել։ Չի իմանում ի՞նչ անի։ Մին էլ տեսնում ա օձը սողաց, մոտեցավ ասեց.

— Գնա, ասա թագավորին, որ էս տարին ստի ու խաբեության տարի ա։ Ուշքդ վրեդ պահի, աչքդ՝ բաց։ Չհավատաս ոչ կնկանդ, ոչ որդկերանցդ, ոչ բարեկամներիդ ու ազգականներիդ։

Աղքատը գալիս ա թագավորի էրազը բացատրում, հարիր ոսկին ստանում գալիս ա տուն, էլ ետ օձի փայը չի տալիս։

Էս թագավորը վրա իրեք անգամն էլ ա էրազ տեսնում, հիմի էլ երկնքիցը գառներ են թափվում։ Աղքատին կանչում են, որ թագավորի էրազը հասկանա-մեկնի։ Աղքատը ժամանակ ա խնդրում, գնում ա օձի մոտ ասում.

— Ես արել եմ, դու մի անի, իմ էրեսը քու առաջ սև ա, էրկու անգամ քեզ խաբել եմ՝ էլ չեմ խաբի։ Թագավորը էս տեսակ էրազ ա տեսել։ Սրա միտքը ինձ հասկացրու՝ գնամ թագավորին ասեմ, թե գլուխս կտրիլ կտա, էրեխեքս կմնան անտեր անտիրական։
Օձը սովորացնում ա, մարդը գնում ա ու ասում.

— Գելերին որ ջարդես, աղվեսներին բնաջինջ անես, գառան պես կապրեն մարդիկ, էլ դարդ ու ցավ չեն ունենա։

Աղքատը շատ ոսկի ա ստանում, բերում ա դնում օձի առաջին թե՝

— Վեկալ, ինչքան քեֆդ տա։

Օձը ծիծաղում ա, ասում.

— Մարդ ախպեր, էն անգամ, որ իմ փայ ոսկին չտվիր, աշխարհի տերը գելերն էին, դու էլ նրանց նման իմ փայը կերար։ Աղվեսի աշխարհում, աղվեսի պես ինձ խաբեցիր, հիմի գառան ժամանակը դու էլ ես գառ դառել։ Էդ նրանից ա, որ մարդ արարածի մեջը գելն էլ կա, աղվեսն էլ ու գառն էլ կա։ Ոսկին որ բերել ես ինձ համար, ես ի՞նչ անեմ։ Տար, քու դարդերին դարման արա, ամա աշխատի, որ քու միջի գելն ու աղվեսը սատկեն ու միշտ գառը մնա կենդանի։

[Speechless]

16. ԽԵԼՔ ԾԱԽՈՂԻ ՀԵՔԻԱԹԸ

Լինում ա, չի լինում, մի թագավոր ա լինում։ Օրվա մի օրը, էս թագավորը դուրս ա գալիս ման գալու իր քաղաքումը, որ տեսնի, թե ինչ կա, ինչ չկա։ Մին էլ տեսնում ա, որ հրես, մի դուքանի ճակատին գրած ա՝ «Խելք եմ ծախու՜մ»։ Խելքը կծախվի՞։ Մտնում ա նեքսև:

— Այ դուքանչի,— ասում ա,— ղորթ որ խելք ե՞ս ծախում։

Թե՝

— Հա, թագավորն ապրած կենա, խելք եմ ծախում։

— Բա, ի՞նչ արժի։

Թե՝

— Հիսուն ոսկի։

— Առ քեզ հիսուն ոսկի,— ասում ա թագավորը,— դե տուր, տենամ, խելքը։

— Գնա,— ասում ա դուքանչին,— էգուց կգաս կտանես ապրանքդ։

Մեկել օրը թագավորը գալիս ա, որ իր առած ապրանքը տանի, դուքանչին ասում ա.
«Ինչ որ անելու ես՝ մտածելով արա», տեսնում ա, որ իր առածը խելոք խելք ա։

Թագավորը տեսնում ա, որ խաբվել ա, մի կուշտ ծիծաղում ա, թողնում ա գնում իրա պալատը։ Որ միտն ա ընկնում իր առած ապրանք-խելքը, թե՝ «ինչ որ անելու ես՝ մտածելով արա», տեսնում ա, որ իր առածը խելոք խելք ա։

Էդ օրվանից էս թագավորը սովորություն ա անում՝ նստեր, թե վեր կենար, ուտեր, թե խմեր՝ կասեր ու կծիծաղեր. «Ինչ որ անելու ես՝ մտածելով արա»։

Հմի սրան էստե թողենք, գանք խաբար տանք ումնի՞ց։ Գանք խաբարը տանք թագավորի կնկանիցը։ Արի տես, որ էս թագավորի կնիկը հարամ կաթնակեր ա լինում։ Դառնում ա վեզրի սիրեկանը։ Արանք խոսքը մեկ են անում՝ դալլաքին կաշառում են, որ թրաշվելու ժամանակը դալլաքը ածիլովը տա, թագավորի վիզը կտրի, վեզիրը դառնա թագավոր։

Թրաշվելու օրը դալլաքը գալիս ա, որ թագավորին թրաշի։ Թագավորի կնիկն ու վեզիրն էլ տապ են կենում փարդի ետևը, որ ինչ ա թագավորի վիզը կտրելու պահին նրան կորցնեն, վեզիրը տեղնուտեղը նստի թախտին՝ լինի թագավոր։

Դալլաքը ձեռն ա առնում ածելին, որ մոտենում ա թագավորին, թագավորը միամիտ, իր սիրած խոսքն ասում ա ու ծիծաղում. «Ինչ որ անելու ես, մտածելով արա»։

Էստեղ, դալլաքը ընկնում ա թագավորի ոտները, ձեն տալի.

— Ես մեղավոր չեմ։ Քու կնիկն ու վեզիրն են էդ խորհուրդը արել։ Ես մեղավոր չեմ, ես մեղավոր չեմ։

Թագավորի մարդիկը վրա են հասնում, բռնում են դալլաքին, թե՝ ի՞նչ ես ասում, ո՞վ ա մեղավոր՝, փարդեն ետ են քաշում, ի՞նչ տենան՝ հրեսիկ թագավորի կնիկը ու վեզիրը էնտեղ տապ կացած։

Գլխներդ էլ ի՞նչ ցավացնեմ՝ քննություն են անում, տեսնում են, թե ո՞վ ա խառը էս գործին, ո՞վ ա մեղավոր, էն րոպեին սրանց գլխները կտրում են։

Նոր էստեղ թագավորը վեր ա կենում, գնում խելք ծախողի մոտ, մի հարիր ոսկի էլ նորից ա տալիս՝

— Ղորթ որ,— ասում ա,— այ մարդ, խելք ես ծախում։ Քո ծախած խելքը շատ մարդու կօգնի, շատ մարդ կփրկվի: Թող մարդիկը սովորեն ու մտներին լավ պահեն քու խոսքերը՝ բան անելուց առաջ մտածիր՝ նոր արա։

[Speechless]

17. ԼԱՎՈԻԹՅՈԻՆՆ ԱՐԱ ՈԻ ՋՈԻՐԸ ԳՑԻ

Մի շատ աղքատ մարդ ա լինում։ Սրա ունեցած-չունեցածը մի կնիկ ու մի տուն էրեխեք են լինում։ Ամեն օր գնում ա, ման գալի, որ մի աշխատանք գտնի։ Մի օր մի մարդ ա պատահում, ասում ա.

— Էդ ո՞ւր ես գնում։

Ասում ա.

— Աղքատ մարդ եմ, գնում եմ մի գործ ճարեմ։

Ասում ա.

— Արի ինձ հետ գնանք ձուկ բռնենք։

Էս աղքատը դրա հետ գնում ա ձուկն են բռնում, էդ իրիկուն բոլ ձուկ ա բերում տուն, էրեխեքը լավ ուտում են։

Էգսի օրն էլ ետ իրար հետ գնում են ձուկ բռնելու։

Թոռչին ասում ա.

— Էրեգ տեսա՞ր ես ոնց թոռը գցեցի։

Ասում ա.

— Հա։

Ասում ա.

—- Դե առ էսօր էլ դու գցի, էսօր քու հերթն ա, մի օր դու գցի, մի օր ես։
Էս աղքատը թոռը գցում ա թե չէ, մի սիրուն, պուճուր ձուկն ա բռնում. «Էս պուճուր ձկան մալիաթը ի՞նչ ա։ Մեղք ա,— ասում ա,— բաց թողնեմ գնա, իր արևին ձեն տա«,— ասում ա ու ձուկը գցում ջուրը։

Թոռչին էս որ տեսնում ա՝ կատաղում ա.

— Էդ ինչի՞ ձկանը ետ ջուրը գցիր, ես քեզ բերել եմ ձուկ բռնե՞ս, թե ձկների հետ խաղ անես։ Թոռը վեր դիր, կորի էս տեղից, էլ աչքիս չերևաս։
Էս աղքատը քոռ ու փոշման գնում ա թոռչու մոտիցը, բալի էլի մի աշխատանք ճարի։ Դարդակալած, գլուխը կախ գնալիս ա լինում, մին էլ տեսնում ա, (դուշմանս չտեսնի) մի ուշաբ մի կով առաջն արած, կանգնեց, ասում ա.

— Էս ո՞ւր ես գնում։

Ասում ա.

— Աղքատ մարդ եմ, հինգ-վեց քորփա էրեխա ունեմ, հացի կարոտ եմ, գնում եմ մի գործ ճարեմ, աշխատանք անեմ, էրեխանցս մի հանգով պահեմ։

Ուշաբը ասում ա.

— Էս կովը օրեկան մի մեծ կովկիթ լիքը կաթն ա տալիս, առ տամ, կթի թող երեխեքդ ուտեն մինչև մի տարի։ Տարին որ թամամի, ես կգամ քեզ հարց կտամ, թե պատասխանը տվիր, կովը կթողնեմ քեզ, թե հու չէ, կուտեմ քեզ։

Էս մարդը ընկնում ա մտքի մեջ, տանի, թե՞ չտանի։ Մեկ էլ ասում ա. «Ջհանդամը, հլա մի տարի էրեխեքս լավ կապրեն, մինչև տարին թամամիլը կամ կովը կսատկի, կամ կովատերը։

Կովը բերում ա տուն, կնիկը, էրեխեքը ուրախանում են, կովի ճակատը պաչում-պաչպչում, կանաչ խոտ են քաղում, դնում կովի առաջին։ Մարդը կնկանը ասում ա.

— Ախչի, արի կովը կթի։

Կնիկը մի պղինձ ա բերում, կթում, պղինձը լցվում ա, համա կաթը գալիս ա ու գալիս։ Մարդը տանում ա պղինձը դարտակում, բերում կթում են, էլի ա լցվում։ Սրանք մնում են զարմացած. իրեք հետ պղինձը լցվում ա։ Էս կովը օրեկան իրեք պղինձ կաթն ա տալիս։

Էրեխեքը բոլ-բոլ կաթը, մածունը, կարագը ուտում են, ավելացածն էլ ծախում։

Թե ժամանակը ոնց ա անց կենում, իրենք էլ գլխի չեն ընկնում։ Տարին որ թամամում ա, մարդը կնկանը ասում ա.

— Բա իսկի միտք ես անում, որ ուշաբի գալու օրն ա էսօր։

Դրանք էդ օրը բոլորը սգի մեջ են լինում։ Յարաբ ուշաբը ի՞նչ տի հարցնի։ Ինքը ո՞նց կարա նրա պատասխանը տա։ Իրիկունը մի մարդ ա գալի դրանց տունը.

— Ղոնախ չեք ընդունի՞։

— Ղոնախն աստծունն ա,— ասում են,— ամա ախպեր ջան, էսենց, էսենց, էսենց բան ա պատահել, էսօր ուշաբը պետք ա գա մեզ կուլ տա, դու ինչի մեզ հետ գնաս` կորչես, գնա ոտիշ տեղ ղոնախ ընկի։

Էս մարդն ասում ա,

— Բան չկա, ինձ դռան տակին մի տեղ տվեք, ես նրա հարցերին կպատասխանեմ։

Էս մարդու հետ նստում, հաց են ուտում։ Քնելու վախտը ղոնախն ասում ա.

— Իմ տեղը դռան տակին գցեցեք։

Ասում են.

— Չէ ախպեր ջան, ղոնախ մարդ ես, ո՞նց կլի որ դռան տակին քնես։

Ասում ա.

— Չէ, դռան տակին գցեցեք, որ ուշաբը հարց տա թե չէ, ես շուտ լսեմ, ձեռաց պատասխանեմ։ Սրա տեղը դռան տակին գցում են՝ էնտեղ էլ քնում ա։

Գիշերվա մի վախտը ուշաբը գալիս ա դուռը թակում ա։

Ղոնախն ասում ա.

— Էդ ո՞վ ա։

Ասում ա.

— Ուշաբն եմ, էկել եմ։

Սա ասում ա.

— Ես էլ եմ էկել։

Ուշաբն ասում ա.

— Դու որտեղի՞ց ես էկել։

Ղոնախն ասում ա.

— Յոթ ծովի էն կողմիցն եմ էկել։

Ուշաբն ասում ա.

— Հալբաթ ծովը պուճուր էր։

Ղոնախն ասում ա.

— Ի՞նչ պուճուր, տնաքանդ, արծիվը մի ամսումը հազիվ մի ծերիցը մեկել ծերը թռչի։

Ուշաբն ասում ա.

— Բալքի էդ արծիվը պուճուր ա էլել։

Ղոնախն ասում ա.

— Ա տնաքանդ, ի՞նչ պուճուր, ամեն մի թևը մի քաղաք կծածկի։

Ուշաբն ասում ա.

— Բալի քաղաքն ա պուճու՞ր էլել։

Ղոնախն ասում ա.

— Չէ, տնաշեն, մի լավ, քու հավան կացած ձին մի ամսումը հազիվ էդ քաղաքի չորս կողմը պտիտ գա։

Ուշաբն ասում ա.

— Բալի ձին քուռա՞կ ա էլել։

Ղոնախն ասում ա.

— Չէ, ի՞նչ քուռակ, յոթ հարիր տղամարդ նրա սանձը չեն կարում բռնել։

Ուշաբն ասում ա.

— Բալի էդ մարդիկ էրեխե՞ք են էլել։

Ղոնախն ասում ա.

— Չէ, ի՞նչ էրեխեք, աքլորը ոտների տակին որ կանչում ա, իրանք իմանում չեն։

Ուշաբն ասում ա.

— Բալի էդ մարդիկ քա՞ռ են էլել։

Ղոնախն ասում ա.

— Ի՞նչ քառ, պախրեն քոլումը փռշտում ա, նրանք ձենը իմանում են։

Ուշաբը էլ չի կարում բան ասի, տեսնում ա, որ կոտր ընկավ, թողնում ա գնում, կովը մնում ա աղքատին։

Լիսանում ա թե չէ, ղոնախն ասում ա.

— Դե մնացեք բարի, ես գնացի։

Ասում ա.

— Ախպեր, դու ո՞վ ես, ասա, որ մենք քու լավութենի փոխը ետ տանք։

Ասում ա.

— Ես էն ձուկն եմ, որ բռնեցիր ու էլ ետ ջուրը գցեցիր... Դրա համար եմ ասել լավություն արա, գցի ջուրը, թե ջուրը չիմանա՝ ձուկը հո կիմանա։

* * *

... Տատի, — ասեց տան պուճուր թոռը,— Էդ հեքիաթը ես էլ գիտեմ, Հովհաննես Թումանյանի հեքիաթներիցն ա։ Թե կասես՝ սազական ա, գիրքս բերեմ՝ կարդամ։

— Շատ սազական կլներ բալիկ ջան, ամա հրեն պապդ պատմեց ինչ որ լսել էր իր պապիցը։ Հովհաննես Թումանյանն էլ, երբ որ քեզ նման փոքր ա էլել, լսել ա իր պապիցը, հետո որ մեծացել ա, հեքիաթ ա գրել, որ ուրիշներն էլ կարդան ու իմանան։ Դե էն ա հեքիաթը լսեցինք, մեկ էլ գրքիցը կարդալը էսօր սազական չի։

* * *
Մեր տան մեծն ու փոքրը միշտ մոր լեզվիցը լավն են լսել, լավը՝ սիրել, ամա դե մոր լեզու կա, որ մի բան ա սովորացնում, մոր լեզու էլ կա` մի ուրիշ բան։

[Speechless]

18. ՄՈՐ ԼԵԶՈԻՆ

Մի հինգ-վեց տարեկան էրեխա ա լինում։ Սա, մի օր խաղ անելիս մտնում ա հարևանի հավաբունը, տեսնում ա էնտեղ հավը ձու ա դրել, ձուն վեր ա անում, բերում տուն։

Մերն ասում ա.

— Մենք հավ ու ձու չունենք, էդ որդիա՞ն ես գտել։

Էրեխեն, թե.

— Չեմ գտել, մեր հարևանի հավաբնիցն ա։ Տեսա մարդ չկա, վեր կալա բերի։

— Էդ ինչ լավ ես արել, բալա ջան,— ասում ա մերը,— թե կարաս էլի բեր։ Էդ ձուն տուր ինձ, հրես քեզ համար ձվածեղ անեմ՝ ուտես։

Էս էրեխեն ձվածեղը ուտում ա, համը մնում ա բերանին ու հիմի քանի կարենում ա, տեղն ընկած տեղը, ձու ա գողանում, բերում, տալիս մորը։

— Ապրի իմ բալեն,— ասում ա մերը,— դու բեր, քանի կարաս բեր, ամա տես, որ չբռնվես, տեսնող չլի, թե չէ շալվարդ կհանեն, բանջարով կծեծեն։

Էս էրեխեն էնպես ուստա գող ա դառնում, որ տասնմեկ-տասներկու տարեկանումը սրա-նրա հավաբնիցը հավ ու ձու ա, որ գողանում ա ու բերում տուն։ Մարդիկ գեղով մեկ չեն կարենում գողին բռնեն։ Տղի մերն էլ ուրախանում ա, որ որդին ճարպիկ ու հունարով ա։ Միշտ գովում ա տղին տուն բերածի համար։

Էս տղեն, որ դառնում ա տասնվեց-տասնյոթ տարեկան, հիմի էլ օրերով կորչում ա գեղիցը։ Մին-մին էլ մութ գիշերներով տուն ա գալիս, ոչխար բերում, մորթում օթախի միջին, որ տեսնող չլինի։

Մերն էլ չի հարցնում, թե էս որդիա՞ն ա։ Էնա գիտի, որ գողացած ա, էլի։ Գլխներդ էլ ի՞նչ ցավացնեմ։

Քսան-քսանհինգ տարեկանում էս տղեն դառնում ա շատ ճարպիկ, հայտնի ձիու գող։ Ամա գեղ ու քաղաքով ընկել են չեն կարենում սրան բռնեն։

Տղի օրն էլ մի օր չի։ Դատ ու դատաստանից փախած, անտուն ու անտեր, հենց մի քանի իր նման գող ավազակ ընկերների ու փչացած կնանոնց հետ ա ժամանակ անցկացնում։

Մի օր էլ, սրանց փողը, որ պակասում ա` չէ՞ որ քամու բերածը քամին կտանի, սրանք դուրս են գալի կողոպուտի, մարդկանց ճամփեն կտրում, որ թալանեն՝ ամա պատահած ճամփորդները ղոչաղ ու սրտոտ մարդիկ են լինում, թև ու թիկունք են տալի իրար, սրանց հետ կռվում։

Ընկերները փախչում են, իրանց գլուխն ազատում։ Տղեն մնում ա մենակ, չորս կողմիցը շրջապատված, վախից վրա ա ընկնում, խանչալը կոխում դիմացինի սիրտը։

Էլ ի՞նչ ասեմ։ Բռնում են, տալիս դատի։ Դատն էլ դատաստան ա կատարում։

— Քանի որ հարյուրավոր մարդի վնաս ա ավել էդ հերիք չէր, հիմի էլ մարդ ա սպանել, դա արժանի ա կախաղանի։

Բերում են քաղաքի մեյդանումը, ժողովրդի միջին, կախաղան կանգնացնում։

Դահիճը պարանը գցում ա տղի վզովը, սպասում ա հրամանին, որ կախ տա։

Էստեղ դատավորն ասում ա.

— Մահապարտյալ,— ասում ա,— իրավունք ունես հայտնելու քո վերջին կամքը։

— Իմ վերջին կամքը,— ասում ա տղեն,— էս ա։ Մուրազ ունեմ,— ասում ա,— որ մեռնելուցս առաջ մորս մի հետ էլ տեսնեմ։

Հայտնի բան ա՝ մահվան դատապարտվածի վերջին կամքը օրենք ա։ Վռազ մարդ են ղրկում մոր ետևից։

Դահիճը էնդեղ ա սառել կանգնած տեղումը, ժողովուրդը էնղեղ ա պապանձված քար կտրել։ Սպասում են մոր գալուն։

Մորը բերում են, տղի կախաղանի առաջին կանգնացնում։

— Այ ժողովուրդ, — ձեն ա տալի տղեն,— իրավունք ունի որդին մահվանից առաջ իր մորը պաչի։

— Իրավունք ունի, իրավունք ունի,— եռում ա ժողովուրդը,— կնանիքը սկսում են լաց ու կոծը։

— Մոտիկ գնա, մոտիկ գնա, այ անբախտ մեր, վերջի օրհնանքդ տուր որդուդ, թող որ քեզ պաչի, մուրազը փորումը չմնա։

Մերը խելքը կորցրածի պես մոտենում ա որդուն։

— Լեզուդ տուր,— ասում ա տղեն,— տուր լեզուդ, որ պաչեմ։ Անիծելու տեղը, քու լեզուն միշտ գովել ա ինձ գողությանս համար։ Մի՞տդ ա,— ասում ա,— որ ես դեռ թիզ ու կես մի լակոտ էի, որ հավի ձուն գողացա, բերի տվի քեզ, դու ինձ գովեցիր, ձվածեղ արիր, տվիր ինձ։ Ինձ սիրելով արիր էդ բանը։ Պարանը վզիս, մահվան դռանը կանգնած, նոր եմ հասկանում մեր պապենական խոսքը, թե.

«Ձվի գողը ձիու գող կդառնա»։

Էդ քու լեզվիցն էր, որ ես ձվի դող էլ դառա, ձիու գող էլ։ Հիմի էլ մարդասպան եմ դառել։ Դե հիմի արի պաչեմ քեզ։

Խտտում ա մորը, բերնիցը պաչում ու նրա լեզուն պինդ կծում։ Ոտի տակի քոթուկը դեն ա գցում, ինքն իրան կախ տալի։

Մոր սիրտը չի դիմանում, տրաքվում ա, վեր ա ընկնում մեռնում կախ ընկած որդու մոտ։

Ժողովուրդը սարսափած, շիվար ու մոլոր, իրանց տներն են քաշվում։

— Տեր աստոծ, էս ի՞նչ տեսանք մեր աչքովը, ի՞նչ լսեցինք մեր ականջովը։ Տերը թափի ու ազատի ծնողին էս տեսակ օրվանից։

* * *

Պապս, որ հեքիաթը թամամացրեց, մեր հարսները ամեն կողմից ձեն տվին՝ վո՛ւյ, վո՛ւյ, վո՛ւյ, թամամ, որ տերը թափի ու ազատի ծնողին էն տեսակ օրվանից։

— Տերը գլուխը ո՞ր քարովը տա,— ձեն տվեց տատս։— Ոնց որ ծնողը կմեծացնի՝ էնպես էլ կմեծանա որդին։
— Շատ տեղին ասիր, այ կնիկ,— ասեց պապս,— ոնց որ ծնողը կմեծացնի, էնպես էլ կմեծանա որդին։

[Speechless]

19. ՄԱՏՆԻՔԻ ԱԿԸ

Մի խեղճ պառավ կնիկ ա լինում, սրան ունենում ա մի տղա։ Շատ աղքատ են ապրում։ Տղեն ամեն օր գնում ա անտառ, շալակով փետ ա բերում, ծախում, հացի փող շինում, դրանով յոլա դնում։

Մերը տղին փոքրուց միշտ խրատում ա, որ մարդու չվնասի, կենդանի ու հավք չսպանի։

Մի օր էս տղեն տեսնում ա, որ գեղի էրեխեքը մի կատու են բռնել, ծեծում են, չարչարում։ Անլեզու կատվի աղեկտուր մլավոցը բռնել ա աշխարքը։ Պառավի տղի սիրտը մղկտում ա.

— Էրեխեք,— ասում ա,— բաց թողեք էդ կատվին, մեղք ա, խեղճ ա։

— Դե, որ էդքան խղճում ես, հանի մեզ փող տուր, կատվին թողնենք։

Կատուն էնպես ա մլավում, ասես լաց ա լինում։ Էս տղի սիրտը փուլ ա գալիս, էդ օրվա ծախած փետի գինը տալիս ա էրեխանցը, կատվին ազատում, հետը տանում տուն։ Էդ իրիկունը մեր ու տղա սոված են մնում։

Մեկել օրը տղեն որ գնաց փետ անելու, կատուն էլ հետը գնաց։ Էն օրվա բերած փետը ծախեց քառասուն մանեթի, քսանը տվեց հացի, քսանը ձեռին տուն էր գալիս, տեսավ գեղի էրեխեքը հիմի էլ մի շուն են բռնել կապ-կապել, չարչարում։ Նրա կլանչոցի ու ոռնոցի վրա ծիծաղում, հռհռում։ Պառավի տղեն ձեռի մնացած քսան փարեն տվեց շանը ազատեց, բերեց տուն։
Էն մեկել օրը տղեն, Շունն ու Կատուն, իրեքով են գնում փետի։ Էդ օրվա արած փետը ծախում են վաթսուն մանեթի։ Քսանը տալիս ա տղեն ու մոր համար հաց առնում, քսանով էլ շանն ու կատվին կերակրում, մնացած քսանը ձեռին տուն ա գնում։ Մին էլ տեսնում ա, որ գեղի էրեխեքը հիմի էլ

օձ են բռնել, տանջում, չարչարում են։ Պառավի տղեն մնացած քսան մանեթը տալիս ա օձին ազատում, բերում տուն։

Էգսի օրն էլ չորսով են գնում անտառ փետի։ Պառավի տղեն, Շունը, Կատուն, Օձն էլ մի պուլիկի մեջ դրած։ Որ գալիս են անտառը, բարեսիրտ տղեն օձը պուլիկիցը հանում ա, որ ազատ բաց թողնի, ամա օձր չի հեռանում նրանից։ Կես օրվա հացին նստում են մի սառն աղբրի գլխին, տղեն իր հացն ա ուտում, Շունն ու Կատուն իրանց բաժինը։ Պառավի տղեն մի կտոր հաց էլ իրա ձեռովը դնում ա Օձի բերանը։ Ու էստեղ, մին էլ ի՞նչ ա տեսնում՝ փառքդ շատ լինի տեր աստված, մի արմանալի ու զարմանալի, մի չտեսնված բան, Օձը իր կաշվիցը դուրս սողաց, կանգնեց տեղումը մի սիրուն, ջահել տղա։ Մեր պառավի տղեն, շունը, կատուն մնացին զարմացած, բերանները բաց։ Էստեղ օձի շապկիցը դուրս էկած տղեն ասավ.

— Մի զարմանաք, ես էս՝ երկրի թագավորի տղեն եմ։ Չար կախարդները թշնամացել էին հորս հետ, նրանք ինձ գողացան, օձ դարձրեցին ու ասեցին, թե ես նորից տղա կդառնամ, եթե մի մարդ իր ձեռքովը ինձ հաց տա։ Ես հենց դրա համար էի մարդամեջ եկել, որ բալի մեկը ինձ իր ձեռովը հաց տար։ Դու ինձ ազատեցիր չար էրեխանց ձեռիցը, դու քանդեցիր կախարդանքը։ Հիմի ինչքան էլ լավություն անեմ քեզ, մինչև մահ հավիտյան քու պարտքիցը չեմ կարա դուրս գա։

Նոր էս տղեն գնաց իր թագավոր հոր մոտ ու.

— Բա չե՞ս ասի, այ հեր,— ասեց,— էսենց, էսենց, էսենց բան։— Ու պատմեց հորը, ոնց որ ես ձեզ պատմեցի։

Թագավորը կանչեց պառավի տղին, ճակատը պաչեց, շատ սիրեց, շատ պատվեց, ասեց.

— Դու փրկել ես իմ որդուն, իմ աչքի լուս, իմ հույս ու թագաժառանգ տղին, ասա ինչ որ սիրտդ կուզի, ինչ որ լեզուդ ասի, էն րոպեին կստանաս։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասեց պառավի տղեն,— բան էլ ա չեմ ուզի դու ողջ ու առողջ լինես։

Վերջը, թագավորը որ շատ զոռեց, պառավի տղեն ասեց,— ուրիշ բան չեմ ուզի, մատիդ էդ մատնիքը տու ինձ։

Էդ էլ թագավորի տղի սովորացրածն էր, ամա թագավորը ի՞նչ իմանար։

— Վա՜յ, քու սովորացնողի վիզը կոտրվի,— ասեց թագավորը, ամա էլ ուր, հո ետ չէր կանգնի իր խոսքիցը, հանեց մատիցը ավեց տղին։ Հետն էլ հրամայեց՝ մի խուրջին ոսկի, մի խուրջին արծաթ տան։

Բարի պառավն ու նրա բարեսիրտ տղեն հիմի թագավորից պակաս չէին հարուստ։ Տղեն էլ հասակն առել էր, կարգվելու ժամանակն էր։ Պառավն ասեց,

— Այ որդի, ես գնամ թագավորի աղջիկը քեզ համար ուզեմ, ի՞նչ կասես։

— Դու գիտես, այ մեր, ոնց որ հարմար կտեսնես՝ էնպես արա։ Պառավը վեր կացավ գնաց նստեց թագավորի խնամաքարին։ Թագավորն էլավ ասեց,

— Ի՞նչ ա ուզածդ, այ պառավ։

— Թագավորն ապրած կենա, — ասեց պառավը, — էկել եմ, որ խնամի դառնանք, աստծու հրամանով քու աղջիկը ուզում եմ իմ տղի համար, պետք ա, որ տաս։

— Կտամ,— ասեց թագավորը,— թե որ կարենաս իմ ուզածը տալ։ Քեզանից կուզեմ խազինա, կուզեմ իմ պալատների պես տուն ու տեղ, կուզեմ իմ տնից մինչև քու տունը էրկու շարք ծառեր տնկած, մեջտեղը գլխե-գլուխ խալի փռած, երկու կողմերից սպիտակ ձիավոր կանգնած։

— Հա՜յ, հա՜յ,— ասեց պառավը,— թող քու ասածն լինի։ Էկավ պատմեց տղին թագավորի ուզածը։ Տղեն չէ՞ որ գիտեր մատնիքի զորությունը, ակը շուռ տվեց թե չէ՝ երկու արաբ կանգնեցին տղի առաջին, ասին.

— Մեր տեր ու տիրական, ասա շինե՞նք, թե քանդենք։

— Շինեք,— ասեց պառավի տղեն,— հրամայեց, որ կատարեն թագավորի պահանջածը։ Առավոտը վեր կացան տեսան ամեն ինչ շինած պատրաստ ա։ Հարկ ու հարսանիք կապեցին։ Թագավորի աղջիկը դառավ պառավի համար խելոք, համեստ հարս, պառավի տղի համար՝ սիրուն, հավատարիմ ամուսին։ Ուրախ սրտով, լիացած աչքով մտան իրանց պալատը ու քաղցր ապրեցին, իրանց աստծուն փառք տալով ու իրարով ուրախանալով։

Անց կացավ մի առ ժամանակ։ Պառավը մնացած իր ումբրը որդուն տվեց, օրշնեց տղին ու հարսին, մեռավ։ Մորը տարան պատվով թաղեցին, տղեն իր գործերով դուրս էլավ տանից։ Կնիկը մնաց տանը մենակ։

Հենց էդ վախտը, մի ակնավաճառ, որ գիտեր մատնիքի զորությունը, էկավ սրանց տուն, իբր թե մատնիքներ ա ծախում.

— Այ լավ մատնիք, այ լավ ուլունք, այ լավ ականջի օղ։ Թագավորի աղջիկ, վեր կալ, որը ուզում ես։

Թագավորի աղջիկը ջոկեց իրեք մատնիք, միտք էր անում, թե դրանցից որը վերցնի։ Ակնավաճառն ասեց.

— Էդ իրեքն էլ թող քեզ լինեն։ Քու չարը տանեն։ Քու սիրունությանը սազական են։ Դրանց տեղակ ինձ տուր էն մի մատնիքը, ես մի տեսնեմ էդ ի՞նչ շենքի մատնիք ա։

Թագավորի աղջիկը միամիտ, մատնիքը մեկնեց ակնավաճառին։ Սա վերցրեց ու ակը շուռ տվեց, երկու արաբ կանգնեցին սրա առաջին, ասին.

— Մեր տեր ու տիրական, ասա.— շինե՞նք, թե՞ քանդենք։ Ակնավաճառը ասեց.

— Էս պալատները, մենք էլ մեջը, հասցրեք յոթը ծովի կղզու մեջտեղը։ Տղեն որ ետ եկավ տուն, տեսավ, ոչ պալատ կա, ոչ թագավորի աղջիկը, իրա հին ու աղքատ տնակն՝ ա մնացել։ Ինքը մնաց մեն-մենակ, ոչ մեր, ոչ կնիկ։ Սևը սիրտը պատեց, ընկավ սար ու ձոր իր օրը վայ տալով։

Շունն ու կատուն շատ ցավեցին իրանց բարերարի համար։ Խոսքը մեկ արին, որ գնան, ընկնեն ծով ու ցամաք, մատնիքը գտնեն՝ բերեն։ Գնացին, գնացին, վերջը հասան Մկների թագավորությունը։

Սահմանի գլուխ պահող ու պահպանող զորքերը, ահ ու սարսափով փախան, թաքնվեցին։ Կատվի գալը հայտնի ելավ թագավորության չորս կողմը։ Մկնաց թագավորը մեծ ժողովք հավաքեց, հրամայեց, որ բերդերը ամրացնեն, թոփ ու թվանքը պատրաստ պահեն։ Գիր գրեց Կրիաստան, Կրիայի թագավորին, որ մի քանի հազար զրահապատ զորք ղրկի, որ ծովի կողմից Կատվին պաշարեն, առաջն առնեն։ Հետո գրեց Ոզնիստանի թագավոր Ոզնուն, որ մի քանի հազար տեգավոր զորք էլ նա ղրկի։ Պայման դրեցին, որ եթե նրանց քաջությամբ փրկվեն Կատվի ձեռիցը, Մկնաց ազգը տասը տարի խարջ տա Կրիայի ու Ոզնու թագավորներին։

Դեռ պայմանը չգրված, չկնքված, Մկնաց թագավորի դուռը հասավ Շունը, երկու թաթը դոշին դրեց՝ պատիվ բռնեց, գլուխ տվեց ու ասաց.

— Մկնաց թագավորը ապրած կենա, ես Անհաղթ Կատվի կողմից պատգամավոր եմ էկել. Եթե կուզեք, որ ամենազոր Կատուն ձեր ազգը չջնջի հրամայեք, որ մի քանի հայտնի լողորդ՝ իշխանազուն մկներ, քու որդու հրամանի տակ մեզ տանեն հասցնեն կղզիները։

Թագավորը ջոկեց յոթը փառավոր իշխան ու կտրիճ լողորդ։ Շունն ասեց,

— Էդքանը մեզ հերիք ա։

Մկները լող տվին առաջից, Կատուն էլ թռավ Շան շալակը, գնացին, ծովե-ծով կտրեցին անցան, մինչև որ հասան Յոթ ծովի մեջտեղի Կղզին, տեսան՝ հրեն պալատը երևաց։

Կատուն մռռաց, բաշի մազերը կանգնեցին սուր-սուր, աջու թաթը բարձրացրեց ու զարզանդ ազդող ձենով մլավեց.

— Մկներ, շուտ արեք, ներս մտեք, ակնավաճառի ձեռիցը մատանիքը բերեք։

Մութ զարզանդ գիշեր ա, խավարը պատել ա երկինք ու երկիր, մատդ որ մարդի աչքը կոխես՝ չի տեսնի, ամա դե Կատուներն ու Մկները մութ տեղն էլ են տեսնում, ոնց որ ցերեկը։

Մկները պատը ծակեցին, ներս մտան, տեսան ակնավաճառը քնած ա, դես դեն ման էկան, ամեն քունջ ու պուճախ նայեցին՝ չկա ու չկա։ Մկների մեծ իշխանը, որ շատ փորձված ու ամեն տեսակ նեղ տեղից ազատված էր, ասեց.

— Կա-չկա, ակնավաճառը մատնիքը բերանն ա դրել, որ գողացող չլինի։ Բաց արեց ակնավաճառի կողքին դրած բռնոթու ղութիկը, կանչեց իր որդուն, ասեց,— պոչդ թաթախի բռնոթու միջին, տար կոխի ակնավաճառի քիթը: Հը՞, էդ ինչի՞ ուշացրիր, վախու՞մ ես մարդուցը, իշխան մուկը վախլուկ չի լի, իմ ջահել ժամանակը, ես պատահել ա, քնած մարդու ականջը կծել եմ: Վախիլ մի, ես էստեղ եմ, դու գնա։
Իշխանազուն մուկը բռնոթոտ պոչը որ կոխեց ակնավաճառի քիթը, ակնավաճառը հենց փռշտաց, ասես թոփ կրակեցին։ Մատնիքը վեր ընկավ բերնիցը, Շունն ու Կատուն մատնիքը վեր կալան։ Մկները սրանց հասցրին ցամաքը։ Նոր էստեղ Կատուն ազատություն տվեց էս մկներին։

Շունն ու Կատուն էկան հասան իրանց տունը, մատնիքը դրին պառավի տղի առաջ, էնպես ուրախանաք դուք, ձեր որդիքն ու թոռները, ինչ նա ուրախացավ։ Մատնիքի ակը շուռ տվեց, էն երկու արաբը կանգնեցին տեղնուտեղը առաջին, ասին.

— Մեր տեր ու տիրական, ասա, շինե՞նք, թե՞ քանդենք։

Ասեց.

— Ամեն ինչ առաջվա պես լինի։ Հենց էդ ասելն էր՝ պալատները կանգնեցին իրանց տեղումը, թագավորի աղջիկն էլ մեջը։ Ակնավաճառը որ տեսավ պառավի տղին, ահ ու սարսափից տեղն ու տեղը փետացավ` մեռավ։

Մնացին մարդն ու կինը, իրանց հավատարիմ, բարին չմոռացող, չարը խափանող Շունն ու Կատուն։
Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ հասնեք ձեր մուրազին։

[Speechless]

20. ԻՐԵՔ ՏԻԿՆԻԿԻ ԳԱՂՏՆԻՔԸ

Լինում ա, չի լինում, մի թագավոր ա լինում։ Էս թագավորը պսակվում ա, մի ջահել, սիրուն կնիկ ա առնում։

Անց ա կենում ինն ամիս, ինն սհաթ, ինն րոպե, թագուհին ծունկը գետին ա տալիս բերում մի սիրուն տղա։ Կնիկը որ տղա բերի, տան պատերն էլ են խնդում, ուրախանում։

Թագավորը ուրախանում ա, աշխարքով մեկ ա լինում, համ էլ միտք ա անում, ոնց պետք ա մեծացնի իր որդուն։ Հավաքում ա իրա նազիր-վեզիրներին, պալատականներին, ասում ա.

— Իմ թագաժառանգի համար էնպես մի խաղալիք ճարեք, որ համ ոսկեղեն լինի, համ էրեխու նման լինի, համ էլ իրա էրեխա տեղովը՝ իմ էրեխուն խելք սովորացնի։

Նազիր-վեզիրը, պալատականները աշխարհով մեկ ման են գալի, թագավորի ուզածը չեն կարում գտնեն։ Ոսկերիչները ասում են.

— Խաղալիքը ոսկուց ա ուզու՞մ թագավորը, էդ մեր փեշակն ա կանենք, էդ մեկը` լավ։ Ասենք թե, խաղալիքը լինի էրեխու նման, շատ լավ, էդ վրա երկուսն էլ արեցինք։ Բայց, թե ո՞նց անենք, որ ոսկուց շինած էրեխեն թագաժառանգին խելք սովորացնի, էդ մեր խելքը չի կտրում։ Չենք կարալ։

— Տո, տնաքանդներ,— ասում են պալատականները,— բա էս քամբախ երկրումը մի խելքը գլխին ոսկերիչ չգտնվի՞, որ թագավորի հրամանը կատարի` համ մեր էրեսը պարզ անի, համ ինքն ուզածի չափ փող ստանա իր կատարած գործի համար։

— Դե, ի՞նչ անենք,— ասում են,— մեր մեծ ուստեն կարելի ա աներ էդ գործը, ամա ո՜ւ ր՝ շատ ա ծերացել, ձեռ ու ոտից ընկել։

— Նա արհեստանոց չունի,–— ասում են,— տանը մլուլ ա տալի, մանդր-մունդր բաներ շինում։

— Բա, որտե՞ղ ա ձեր մեծ ուստեն։

— Էսքան չարչարվեցինք, ման էկանք,— ասում են պալատականները,— էս մեկն էլ փորձենք, բալի մեր բախտը բանում ա։

Գալիս են էս մեծ ուստի դուռը կտրում, էրկու ոտը մի փաբուջի մեջ դնում, թե.

— Թագավորի հրամանն ա, պետք ա մի ճար անես, թե չէ, որ թագավորը չարացավ` ոսկերիչներիդ քոքը կկտրի։

— Դե, որ էդպես ա,— ասում ա մեծ ուստեն,— իրեք օր ինձ ժամանակ տվեք, կարելի ա ձեր ուզածը կատարեմ։

Էս պալատականները իրեք օր, վայ էն համբերելուն, համբերում են։ Չորրորդ օրը, լուսը նոր բացված՝ գալիս են մեծ ուստի մոտ.

— Հը՞, ի՞նչ էլավ, մի բան արիր, թե՞ չէ։

Ուստաբաշին հանում ա դարակիցը իրեք հատ մի չափի, մի քաշի, մի շենքի, իրար նման ոսկե տիկնիկ, դնում նրանց առաջին։

Պալատականները ասում են.

— Էրկու պահանջը կատարված ա՝ համ ոսկեղեն են, համ էլ էրեխու նման։ Բա վրա իրե՞քը, սրանք ոնց են խելք սովորացնելու թագաժառանգին։

— Լավ մտիկ արի՞ք էդ տիկնիկները,— հարցնում ա մեծ ուստեն։

— Էլ ի՞նչ մտիկ անենք, իրեքն էլ մի տեսակ են, էլի։

— Դե, որ մի տեսակ են,— ասում ա մեծ ուստեն,— ինձ տարեք թագավորի պալատը, բալի նա մի բան հասկանա։

Սրան բերում են թագավորի պալատը։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա մեծ ուստեն,— հրես քու ուզածը բերել եմ։

Թագավորը վեր ա ունում տիկնիկները, դես ա շուռ տալի, դեն ա շուռ տալի, բան չի հասկանում, իրեքն էլ ոսկուց, մի չափի, մի քաշի, մի շենքի։ Ասում ա.

— Այ մարդ, խաղալիքը ոսկուց ա՝ էդ լավ։ Մեկի տեղը իրեքն ես շինել՝ էդ էլ լավ, չունքի էրեխու ձեռին էրկուսը թե կորչի, մեկն էլ ա կմնա, որ խաղա։ Դու էն ասա, սրանք ո՞նց են խելք սովորացնելու իմ որդուն։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա մեծ ուստեն,— թե սրանք չսովորացնեն, ուրիշ սովորացնող չի ճարվի։ Սրանք թանկագին սովորացնողներ են, սրանց գինն էլ տարբեր ա։ Լավ մտիկ արա տիկնիկներին,— ասում ա,— էս մեկի գինը դու նշանակի, էս մեկելը սրանից ավելի թանկ ա, ամա ամենաթանկը էս ա, որ կա։ Ուրեմն, ասում ես, լավ տնտղեցի՞ր էդ տիկնիկները։

— Քու տունը շեն,— ասում ա թագավորը,— էստեղ ի՞նչ կա տնտղելու։ Հրես՝ էս մեկի աջ ու ձախ ականջներն էլ ծակ են, ամա էն երկուսինը՝ մի ականջն ա ծակ։

— Հա՞, օղորմի հորդ,— ասում ա մեծ ուստեն,— որ էդքան սուր աչք ունես, քեզ հետ խոսելը հեշտ ա։ Դե, վեր կալ,— ասում ա,— էս ծղոտը մտցրու առաջին տիկնիկի աջ ականջը։ Ի՞նչ էղավ։

— Պահո՜,— զարմացավ թագավորը,— դուրս էկավ ձախ ականջիցը։

— Հրամանք ես,— ասեց մեծ ուստեն,— ուրեմն էս տիկնիկը նման ա էն մարդուն, որ ինչ էլ անես, չի կարում մտքումը պահի, գլխումը խելք չկա։ Ինչ որ մի ականջիցը մտնում ա, մեկելիցը դուրս ա գալի։

— Դե, հիմի,— ասեց,— ծղնոտը կոխի մեկել տիկնիկի ականջը։ Ի՞նչ էղավ։

— Պույ,— ասեց թագավորը,— հրես բերնովը դուրս էլավ։

— Հրամանք ես,— ասեց ուստա բաշին,— էս տիկնիկն էլ նման ա էն մարդուն, որի բերնումը լոբի չի թրջվի: Մի բան որ լսեց, տասն էլ վրան ավելացրած, սուտն ու դրուստը իրար խառնած, փորը կծակի՝ մինչև սրան-նրան չասի, մարդկանց իրարից խռովացնի, կռվացնի։

— Լիս գա հորդ հոգուն, մեծ ուստա, շատ արդար ես,— ասում ա թագավորը,— էլ ո՞ւր ես հեռու գնում, հրես առաջիդ կանգնած պալատականների գործը բա ի՞նչ ա, էդ ա, էլի։

— Դե, հիմի թագավորն ապրած կենա, ծղոտը մտցրու սրա ականջը,— ասում ա մեծ ուստեն։

— Վայ, էս ի՞նչ պատահեց, մեծ ծղոտը գնաց վեր, մտավ գլու՞խը։

— Հրամանք ես, — ասեց մեծ ուստեն,— էս տիկնիկն էլ նման ա էն մարդուն, որ լսածը մտքին պահում ա, լավն ու վատը ջոկում, չարը՝ խափանում, լավին պաշտպան կանգնում։ Քու որդուն խելք սովորացնողը սա պետք ա լինի։

Էն Էրկու տիկնիկի վրա, թող քու որդին ծիծաղի, նրանց ծաղր ու ծանակ անի։ Ամա էս տիկնիկը, թող օրինակ դառնա որդուդ՝ թե ուզում ա խելոք ու արդար թագավոր լինի, թող միշտ ժողովրդի ասածին ականջ դնի, նրա ասածը հասկանա։ Ինքը բախտավոր կլինի, ժողովուրդն էլ՝ գոհ:

Թագավորր խորը մտածմունքի մեջ ա ընկնում։

— Իմաստուն մարդ ես,— ասում ա,— վարպետ ոսկերիչ։ Մինչև իմ որդու խելքի գալը, հրես ինձ սովորացրին քու տիկնիկները։ Դատարկագլուխ ու բերան պատռած պալատականների խոսքը լսելով ես ի՞նչ հասկանամ ժողովրդի դարդ ու ցավից։ Հիմի, ես իմ անելիքը դիտեմ։

* * *

Պապս հեքիաթը որ թամամացրեց, ասեց.

— Տեսա՞ք, ոսկերիչը ո՞նց խելոքացրեց էն թագավորին։ Տատս, ասած կլինեմ ձեզ, շատ խելոք կնիկ էր։

— Ալևոր,— ասեց,— թագավորի խելոքանալը ո՞րն ա։ Չես իմանու՞մ, որ թագավորի միրուքը պալատականների ու հարուստների ձեռքին ա՞։ Որ կուռն ուզեն, էն կուռը շուռ կտան։

— Ուրեմն հեքիաթն էլ չասե՞մ,— նեղացավ պապս։

— Չէ,— ասեց տատս,— իսչի չէ, հեքիաթը դաս ա լսողներին, ամա թագավորի խելոքանալը լինելու բան չի։

— Դու էլ ես արդար, այ կնիկ,— ասեց պապս։
Իհարկե` արդար ա։

[Speechless]

21. ՊՍԱԿՎՈՂ ՏՂԵՆ

Մի ջահել տղա ա լինում։ Սա սիրելիս ա լինում մի սիրուն աղջկա, ամա թարսի պես էդ աղջկա մորը ոչ ով չի սիրում, չի հարգում, էդ մերը փիս անուն ա ունենում, մարդամիջում հայտնի ա լինում իր փիս վարքովը։

Էս ջահել պսակվող տղեն տարակուսում ա.— Բա, որ աղջիկը մոր ճամփովը գնա, էդ հո տնաքանդություն կլինի։ Շատ մտածելուց հետո ասում ա.— Մի հլա փորձեմ էդ աղջկան, տեսնեմ սա ի՞նչ խելքի, ի՞նչ վարքի ա։

Աղջիկը որ կուժը վեր ա ունում գնում ջուրը, էս տղեն նստում ա մի ձիու քուռակի, գալիս ա ախպրի կշտի ծառի տակին կանգնում, քուռակին ծեծում, չարչարում, որ քուռակը ծառը բարձրանա։

Աղջիկը էս որ տեսնում ա, շատ ա զարմանում։

— էդ ի՞նչ ես անում,— ասում ա,— ինչի՞ ես ծեծում ու տանջում էդ անմեղ քուռակին։

— Ուզում եմ,— ասում ա տղեն,— որ քուռակը էս ծառը բարձրանա։

— Էդ ձիու մերը,— հարցնում ա աղջիկը,— իր օրումը մի անգամ ծառ բարձրացած կա՞։
— Բա ո՞նց չէ,— ասում ա տղեն,— սրա մերը շատ անգամ ա ծառը բարձրացել։

— Դե, որ էդպես ա,–– ասում ա աղջիկը, — ծեծի, ջարդի էդ քուռակին, մերը որ բարձրացած կա՝ ինքն էլ անկարելի ա, որ չբարձրանա։ Սա մորիցը ավելի վեր, ճղներին կհասնի՝ ծիլը պտուղիցն ա լինում։ Պտուղը ծառիցը հեռու չի ընկնի։

Տղեն հասկանում ա, որ էս աղջիկը պսակից հետո իրա մորը պետք ա նմանի։ Թողնում ա էդ աղջկան, գնում ա մի ուրիշ էնպես աղջկա հետ ա պսակվում, որի հերն ու մերը անուն ու պատիվ ունեն մարդամիջում։

* * *

Թե որ կտեսնես պսակվող տղեն ծեծում ա ձիուն, որ ծառը բարձրացնի, իմացիր, որ էդ խեղճ տղեն սիրում ա իր հարսնացուին, ամա նրանց նշանդրեքին չար լեզուներ են խառնվել։

Աղջիկն անարատ ա։
Ամա նրա մոր մասին մեկը մի բան ա ասել, մեկելը՝ հարևանների մեջ կպատահի մի ուրիշ բան։ Խեղճ տղեն մնացել ա երկու կրակի մեջտեղը։ Մեկ պսակվողն ա փոշման, մեկ՝ չպսակվողը։

[Speechless]

22. ՏԱՆ ԴՈՎԼԱԹԸ

Ժամանակով մի շատ լավ ու բարի մարդ ա լինում։ Սրան ունենում ա իրեք տղա։ Տղերանց ժամանակը որ հասնում ա, բերում ա սրանց պսակում, իրեք հարս բերում տուն։

Սրա հարսները յոլա չեն գնում իրար հետ՝ տան կռիվն ու ղալմաղալը անպակաս ա լինում։ Տղերանց ամեն մեկն իրա կնկա փեշիցը կպած, նրա կողմն ա պահում։ Չէ՞ հայտնի ա մեր պապերի ասած խոսքը. «Մի հարսնանի տունը՝ շեն, էրկուսն էլավ՝ կիսաշեն, իրեքը՝ թող ու փախի մեջեն»։

Դե, որ տան կնանիքը խառնակչություն անեն, էն տան օրը ի՞նչ կլինի։ Շատ ժամանակ չի անց կենում, էս տղերքը կնանոնցն խելքին ընկած՝ էնպես են թշնամանում իրար հետ, որ ուզում են իրար արուն խմեն։
Հերը դարդից վեր ա ընկնում մեռնում։

Տղերքը իրար ինադու հոր թողածը էնենց են ուտում, փչացնում, որ հասնում են աղքատության դուռը։ Սրա-նրա տանը նոքարություն անում։

Մեծ ախպերը գալիս ա մի ջրաղացպանի նոքար դառնում, ամա նրա քոռ բախտիցը, ջուրը բարակում ա, քարերը պտիտ չեն գալի։ Ջաղացպանը դուրս ա անում տղին։
— Իմ ջաղացը լավ էր բանում,— ասում ա,— էկար-չեկար գործս խափանվեց, ոտդ չար էր, գնա, կորի էստեղից։

Տղին որ դուրս ա անում ջաղացից, քարերը սկսում են պտտվել։
Էդ տղեն դես ա ընկնում, դեն ա ընկնում, գալիս մի բաղատիրոջ մոտ բաղմանչի ա դառնում։
Բաղաքաղը, որ հասնում ա, էս տղի քոռ բախտիցը, բաղը չորանում ա, բերք չի տալիս։ — Դու ի՞նչ տեսակ մարդ ես,— ասում ա բաղատերը,— ոտդ կոտրվեր՝ չմտնեիր իմ բաղը, աստծու անեծք կա վրե՞դ, որ ուր գնաս, չարիք բերես հե՞տդ։

Բռնում ա սրան դուրս անում՝ վարձն էլ չի տալիս։

Սոված, ծարավ, հալից ընկած, էս տղեն ում դուռը ծեծում ա՝ դուրս են անում.
— Դու էն մարդը չե՛ս, որ ջաղացը գնացիր՝ կանգնեց, բաղը գնացիր՝ չորացավ։ Ասում են ու դուռը էրեսին փակում։ Աշունքը անց ա կենում, մոտենում ա ձմեռը։ Տղեն մնում ա վիզը ծուռը, ձեռը ծոցին։

Մի օր էլ մի պատվական, բարի մարդու ա հանդիպում։ Ընկնում ա նրա ոտները, աղաչում, պաղատում.
— Էս ձմեռ մի փոր հացի ինձ պահի,— ասում ա,— ինչ ասես կանեմ։ — Ո՞վ ես, ի՞նչ մարդ ես,— հարցնում ա տղին։ Տղեն մին-մին պատմում ա իր գլխին էկածները պսակվելուց սկսած մինչև էդ օրը։ — Էդպես ա,— ասում ա էն պատվական մարդը,— էդպես ա. կնիկ կա՝ տուն կշինի, կնիկ կա՝ տուն կքանդի։ Ձեր տունը քանդվեց էն օրը, որ իրար օգնելու տեղ, իրեք ախպերով թշնամացաք։ Չար ու փչացած մարդուն ծառն էլ պտուղ չի տա, քարն էլ չի ծառայի նրա գործին։ Մինչև էդքանը չհասկանաս, բախտը միշտ էրեսը շուռ կտա քեզանից։ Արի,— ասում ա,— իմ տավարը պահի մինչև զատիկ, փող էլ կտամ՝ մեղք ես։

Էս տղեն իրեք ամիս դրա տավարը պահում ա, մինչև մեծ պասը։ Կովերից մեկը ծնելու վրա էր։ Տերն՝ ասում ա.
— Չքնես, զգուշ կմնաս, ծնելու վախտը հորթը չխեղդվի։ Գիշերը հանկարծ տղի քունը տարել էր, որ զարթնեց, տեսավ կովը ծնել ա, հորթն էլ ա էնտեղ, կողքին էլ մի ալևոր ա կանգնած. — Պապի, դու ո՞վ ես,— հարցրեց։ — Դու ինձ չես ճանաչի,— ասեց ալևորը,— ինձ դովլաթ կասեն։ Էս բարի մարթու տանը ինչ նեղություն լինի, ես հասնում եմ փորձանքից ազատում։ Ես, որ չհասնեի, հորթը խեղդվելու էր, տերդ էլ քեզ դուրս էր անելու տանից։ Ես էս տան դովլաթն եմ։

— Պապի,— ասեց տղեն,— վերև աստված, ներքև դու։ Ես էլ եմ հարուստ մարդ էլել, հիմի աղքատացել, էս օրն եմ ընկել։ Դու կիմանաս, ո՞ւր ա գնացել իմ դովլաթը, ասա՝ գնամ բերեմ։

— Քու դովլաթը,— ասում ա ալևորը,— էն օրվանից ա փախել ձեր տանիցը, որ օրը որ չար լեզուն անհամություն ու կռիվ գցեց ձեր օջախը։ Հրեն քու դովլաթը Ալագյազա սարումը, քարանձավի մեջ ա։ Գնա, թե կարաս բեր։
Ալևորը էս ասեց ու աներևույթացավ։ Էքսի օրը տղեն էկավ տիրոջ կուշտը. — Աղա ջան,— ասեց,— հոգաչափ շնորհակալ եմ քեզանից, ամա ես պիտի գնամ, ինձ ճանապարհ գցիր։ — Որդի – ասեց տերը, — մի գնա, կաց զատկվա գառը մի տեղ ուտենք։ Բայց որ տեսավ տղեն շատ ա խնդրում, հանեց, նրա վարձը մեկին մեկ ավել տվեց, մի խուրջին էլ ճամփու պաշար ոլւսին գցեց.

— Գնա,— ասեց,– որդի, ճամփեդ բարի։

Էս տղեն գնաց հասավ Ալագյազա սարի քարայրը, տեսավ դովլաթը հրեն քնած։ Էն օրվանից, ինչ փախել ա դրանց տանիցը, քնած ա, չի զարթնել։ Քուրքի վրան մի թիզ հող ա նստել։ Հողը, որ թափ տվեց տղեն, դովլաթը զարթնեց, նայեց տղի էրեսին,

— Կորի, լիրբ,— ասեց,— ձեր էրեսից եմ փախել, էլի էկար գտա՞ր։ Որտեղով եկել ես, էնտեղով էլ գնա, կորի։

— Ճար չկա, պապի,— ասեց տղեն,— քեզ պիտի տանեմ, սոված կոտորվում ենք։ Ես լավ հասկացա, մեր արարքիցն ենք էս օրին հասել։ Մեղա կգանք, էլ չենք անի։
Դովլաթը տեսնում ա, որ սա խելքի ա էկել. — Որ շատ աղաչում ես,— ասում ա,— առ էս էրկու պոպոքն, առ ու գնա։ Ես կգամ։ Տղեն պոպոքներն առավ ու ուրախ սրտով ճամփա ընկավ։ Էկավ մի գեղի մոտ, տեսավ, հրեն էրկու էրեխա կռվում են, իրար տալիս. — Այ որդի, ինչի՞ եք կռվում։ — Էս քարը ջրի միջիցն ենք գտել,— ասին,— հիմի կռվում ենք, ես ասում եմ՝ իմն ա , նա ասում ա իմն ա։ Էս տղեն ասեց, արի մի բարի գործ էլ ես անեմ, որ սրանք չկռվեն իրար հետ։ — Սպասի,— ասեց,— էդ քարը տվեք ինձ, ես մի պոպոք քեզ կտամ, մի պոպոք՝ նրան։ Հիմի լավ էլա՞վ։

Էրեխեքր ուրախացան, առան պոպոքներն ու թռչկոտելով փախան, գնացին։

Էս տղեն, մտքերի հետ ընկած, էն քարը ջեբը գցեց, էկավ հասավ իրանց տուն։ Մութը կոխել էր, ամա տանը ճրագալիս էլ չկար։ Ախպերները մթնումն էին նստած։ Որ տեսան մեծ ախպորը, փաթաթվեցին, լաց էլան։ Աշխարքիս բանն էդպես ա՝ քանի մի տեղ էին՝ իրար միս էին ուտում, հիմի կարոտից լաց էին լինում։

Մեծ ախպերը խուրջինը ուսից վեր դրեց, շերերի եղածը հանեց, դրեց պատուհանին, էն քարը ճրագի պես լիս տվեց տանը մեջ։
— Էս լավ էլավ,— ասին,— մեզ էլ ճրագ էր պետք։ նստեցին հաց կերան։ Ամեն մեկն իր գլխի էկածը պատմեց։ — Հո միտներդ ա,— ասեց մեծ ախպերր,— որ մեր դովլաթը ամենից շատ էր։ Էն էլ լավ գիտեք, թե ի՞նչն էր պատճառը, որ էս օրն ընկանք։ Մենք, որ համերաշխ ապրենք, իրար օգնենք, աստված էլի էն դովլաթը մեզ կտա։ Տեսաք հո, ինչ է թե իրարով ուրախացանք, իրար փաթաթվեցինք, պաչեցինք, էն քարն էլ, իրա քար տեղովը լիս տվեց մեզ...

Ախպրտինքը խելքի էին էկել։ Մեծ ախպոր ձեռի տակին սկսեցին վար ու ցանք անիլ, տան հոգսը հոգալ։
Հիմի սրանց թողանք էստեղ, գանք խաբարը տանք ումի՞ց, խաբարը տանք մի հարուստ վաճառականից։ Վաճառականը գիշերով հասնում ա էստեղ, տեսնում ա ամենի ճրագը հանգավ, էն մի տան ճրագը չի հանգչում։

Լիսը բացվեց թե չէ, վաճառականը ասեց.

— Ես պիտի գնամ էս տունը, տեսնեմ ի՞նչ տուն ա։ Գնաց տեսավ՝ չորս պատն ա, բան չկա, մի քար ա դրած պատուհանին, իրան՝ իրան լիս ա տալիս։

— Ախպեր, էս քարը չեք ծախի։

— Չէ, ծախենք ի՞նչ անենք,— ասեց մեծ ախպերը,— մենք ճրագ չունենք։

— Էնքան փող կտամ,— ասեց վաճառականը,— ճրագ էլ կառնեք, ամեն բան էլ։

— Ի՞նչ պիտի տաս, որ ծախենք։

— Հազար մանեթ կտամ,— ասեց վաճառականը։ Ախպերը հենց իմացավ իրան ձեռ ա առնում, ասաց.

— Իմ վրա ծիծաղում ե՞ս։

Վաճառականն էլ կարծեց, թե քիչ ա ասել, ասեց,

— Էրկու հազար մանեթ կտամ։

— Իմ վրա մի ծիծաղի,— միամիտ ասեց ախպերը։

— Ինչի եմ ծիծաղում, այ մարդ։ Իրեք հազար մանեթ եմ տալիս։ Էլ մի երկարացնի, հը՞, հինգ հազար տվի, տո՛ւր, ես ճամփի վրա եմ, գնում եմ։

Վաճառականը հինգ հազար մանեթը տվեց ախպորը, քարն առավ ու դուրս վազեց, որ չլինի էն մարդը միտքը փոխի, ետ ուզի։

Էս իմ ասածի վրա անց կացավ էրկու տարի։ Վաճառականը իր բանը լավ գիտեր՝ հինգ հազարի առած անգին քարը ծախել էր վաթսուն հազարի։

Մին էլ, որ էն կողմերը ընկավ, ասավ.

— Գնամ էն մարդուն տենամ՝ ասեմ, որ նրանից հինգ հազարով առածը՝ ծախել եմ վաթսուն հազարի։ Տենաս ի՞նչ ա անելու, վայ թե խելքը կորցնի։

Էկավ, մտավ տուն.

— Հը՞,— ասեց,— ո՞նց ես, ո՞նց չես, ինչի՞ չես հարցնում, թե քանիսի եմ ծախել քեզանից առած քարը։

— Քու ապրանքն ա,— ասում ա տղեն,— քանիսի ծախել ես՝ ծախել։ Իմ ի՞նչ բանն ա։

— Գոնե իմանաս էլի։

— Լավ, ասա, տեսնեմ։

— Վաթսուն հազարի,— ասում ա վաճառականը, ու աչքերը չռած, սպասում, թե ի՞նչ ա պատահելու էն միամիտ մարդուն։

— Ը՛, քու տունը չքանդվի,— ասում ա տղեն,— ես էն անգին քարը էրկու պոպոքի էի առել։

Վաճառականը էս որ իմացավ, էրկու ձեռով իր գլխին խփեց.

— Վաթսուն հազարանոց բանն էլ երկու պոպոքի առնեն։ Ես պիտի պատահած լինեի էն լակոտներին գլխներին բամփեի, ձեռներիցը առնեի։ Սրան տված հինգ հազարն էլ ջեբիս կմնար։

Իրա ագահությունիցը սիրտը տրաքեց, վեր ընկավ՝ մեռավ։

* * *

Պապս, որ հեքիաթը թամամացրեց, ասեց,
— Ագահ ու աչքածակ մարդու վերջը էդ ա։ Հայտնի բան ա՝ մարդս մահկանացու ա, բայց մահ էլ կա, մահ էլ։ Մարդ կա` մարդավարի ա մեռնում, մարդ էլ կա սատկում ա շան պես։

— Ալևոր,— ասեց տատս,— չէ՞, մարդս մի բերան ունի, մի փոր, լավ, թող, որ մեզ նման էլ, մի տուն լիքը երեխեք ունենա։ Որ հալալ աշխատանք անեն, դե էն ա, ամենն էլ կուշտ կլինեն, բանի կարիք էլ չեն ունենա։ Բա, ո՞նց ա, որ ագահ մարդու աչքը իսկի չի կշտանում։

— Կշտանում ա,— ասեց պապս, այ, լսեք, պատմեմ ձեզ։

[PusSycat]

А я, пожалуй, выложу русский вариант этих сказок :)

Сказка о правом и неправом

Шли два человека и беседовали между собой. Один спросил у другого:

— А вот скажи, кому следует пойти вперед — правому или неправому?

— Правому.

— Нет, неправому.

Они побились об заклад, что спросят об этом у первого же встречного, — и кто из них выиграет, тот вырежет другому глаза. Вскоре они набрели на старика и неправый спросил у него:

— Дед, кому следует пойти вперед — правому или

неправому?

— Неправому, — ответил старик.

— Вот видишь! — сказал неправый правому. — Дай вырежу тебе глаза.

Старик достал из кармана нож, дал неправому и говорит:

— На, вырежь!

Неправый вырезал правому глаза и бросил его у ворот развалившейся мельницы. Спустя некоторое время возвратился владелец мельницы и увидел правого.

— Что ты тут лежишь, дружище?

Правый рассказал ему все, что с ним случилось.

— Вставай, пойдем ко мне! До каких же пор будешь тут лежать?

— Нет, — ответил правый, — я не пойду к тебе, а лучше проводи меня на мельницу. Я останусь там до утра, а после подумаю, что мне делать.

— Да ведь на моей мельнице водятся черти — они тебя погубят.

— Чертей я не боюсь — пусть будет что будет.

Мельник взвалил правого себе на плечи, понес и положил его в углу на мельнице, а сам вернулся домой.

В полночь на мельнице поднялась суматоха: отовсюду туда слетелись черти. Один из них сказал:

— Я свел с ума царскую дочь.

— Велика важность! — ответил другой. — Если убьют черную овчарку и кровью собаки помажут тело девушки, она исцелится.

— А я вчера встретил двух путников, — сказал третий, — споривших между собой о том, кому следует пойти вперед: правому или неправому. Я им предстал в виде старика, и они меня спросили об этом. Я сказал, что неправому, и, достав из кармана нож, дал неправому, а тот вырезал глаза правому.

— Это тоже не ахти какая штука, — ответил другой черт. — Если слепец подойдет к чинаре, стоящей у мельницы, да станет копать под ней — появится вода; глаза

у него в кармане — он вложит их в глазницы, смочит водой и прозреет.

— А я поссорил двух людей из-за золота, находящегося под мельничным камнем, и они убили друг друга, — сказал один из чертей.

Но тут запел петух, и черти мигом исчезли.

Утром пришел хозяин мельницы и спросил правого:

— Ну что, брат, ночью с тобой ничего не случилось?

— Нет, — ответил тот, — ничего не случилось.

У мельницы есть чинара?

— Да, есть.

— Поведи меня туда и оставь под ее тенью.

Хозяин мельницы исполнил его просьбу, а сам ушел. Правый стал руками рыть землю и вскоре почувствовал, что сочится вода. Глаза его были у него в кармане.

Он их достал, вложил в глазницы, смочил водой и исцелился. Встав на ноги, он поднял мельничный камень и нашел там две меры золота. Захватив золото, он отправился к пастуху — владельцу черной собаки. Собака при виде правого хотела было наброситься на него, но пастух вовремя подоспел.

— Не продашь ли ты мне, пастух, эту собаку?

— Нет, она не продажная.

— Я дам за нее сто рублей.

Услышав о таких деньгах, пастух даже затрясся.

— Давай, давай, продаю!

Правый дал ему сто рублей, взял собаку и пошел в ближайшую деревню. Тут он раздобыл посуду, зарезал собаку, собрал ее кровь и отправился в город к царю.

Явившись к царю, он поклонился ему и сказал, что хочет исцелить царевну.

— А можешь ли ты исцелить ее? — спросил царь.

— Потому-то я и явился, — ответил правый.

— Если исцелишь ее, выдам дочку за тебя замуж.

Правый, захватив с собой кровь собаки, вошел к царевне. Он поставил девушку на ноги, смазал ее кровью собаки, и от этого кожа девушки вздулась и лопнула. Когда царевна очнулась и заметила мужчину, она застыдилась и укорила его:

— Бесстыдник, что ты тут делаешь?

Дали знать царю. Царь сильно обрадовался выздоровлению дочери. Девушку нарядили, выдали замуж за правого и справляли свадьбу семь дней и семь ночей.

Вскоре царь умер, и, так как у него не было наследника, зять занял его трон.

Прошло некоторое время. Однажды правый, сидя у себя на балконе, увидел неправого, проходившего по улице. Он велел своим назирам вызвать его к себе.

Неправого привели.

Царь спросил:

— Помнишь, у тебя был товарищ, куда он делся?

— О каком товарище ты говоришь? У меня не было товарища, — ответил неправый.

— Вспомни хорошенько.

Неправый долго думал и наконец вспомнил. Царь дел ему рассказать все как было. Тот начал рассказывать: так и так — был у меня товарищ, шли мы и спорили, кому пойти вперед — правому или неправому. Встретили старика и спросили его. Тот сказал — правому и дал мне нож, которым я вырезал ему глаза.

— Теперь не знаю, — закончил свой рассказ неправый, — жив ли мой товарищ или умер.

— Хорошо, иди, — сказал царь.

— Куда мне идти? И зачем ты меня расспрашивал? — возразил неправый.

— Так, — ответил царь.

— Умоляю тебя, скажи мне, зачем ты расспрашивал?

— Я был твоим товарищем, — ответил царь и рассказал ему все, что случилось с ним после того, как неправый покинул его у мельницы.

"Где это слыхано, чтобы правый стал царем, а я нет?" — подумал неправый и, уйдя от царя, прямо направился на мельницу. Войдя в нее, он спрятался в углу. В полночь собрались черти.

— Ах, как жаль, царская дочь исцелилась! — сказал один из чертей.

— Исцелился и тот человек, которому я выколол глаза.

— Он даже стал царем, — сказал другой.

Тогда старший из чертей спросил:

— А может быть, на мельнице был человек и подслушал нас? Поищите-ка хорошенько — нет ли тут кого-нибудь?

Черти бросились искать по углам и, найдя неправого, съежившегося в углу, завернули его в ковер, набросились на него и стали колотить его до тех пор, пока

гот не испустил дух.

Они достигли своей цели, да достигнете и вы вашей. С неба упало три яблока: одно — рассказчику, другое — тому, кто слушал, третье — тому, кто услышал.

[PusSycat]

Змея и бедняк

Как-то раз царю приснилось, что у него над изголовьем висит лиса. Вскочил он с постели, повелел вызвать во дворец всех мудрецов страны. Так, мол, и так, вот я, вот сон мой. Растолкуйте, что сон этот значит.

Но ни один мудрец так и не смог истолковать сон царя.

А в это время навстречу одному бедняку выползла в поле змея и сказала:

— Слушай, брат-человек, я открою тебе смысл царского сна. Ты поди расскажи царю. Он тебе денег даст, и мы эти деньги поделим.

— А что ж, — согласился бедняк, — говори, я слушаю. А деньги, что мне царь даст, я по-братски с тобой поделю.

И змея сказала:

— Пойдешь скажешь так: "Государь, сон твой означает, что этот год недобрый, обманом грозит. Так ты будь осторожен, не давайся в обман ни назирам-везирам

своим, ни жене, ни сыновьям своим, держи глаза открытыми".

Пошел бедняк, истолковал царский сон и получил от царя большие деньги. Но домой он вернулся кружным путем, чтоб не встретиться со змеей, не выделить ей долю из полученных денег.

Через некоторое время привиделся царю другой сон: будто над его изголовьем висит меч... Вскочил он с постели, кричит:

— Зовите сейчас же того бедняка, пусть истолкует и этот сон!

Побежали слуги за бедняком: так, мол, и так, зовет тебя царь. Пошел бедняк во дворец, а по дороге встретилась змея, свистит ему:

— Стой, братец-человек, выслушай, что я тебе скажу!

Остановился бедняк, смущенный и пристыженный, а змея говорит:

— Пойдешь скажешь царю: "Государь, сон твой означает, что в этом году ожидается большое кровопролитие, так что тебе надо заранее подготовиться к войне. А в этой войне ты победишь, так что не бойся!".

— Ладно, скажу так, — согласился бедняк. — А твою долю тебе выделю.

— Иди уж, господь с тобой! — сказала змея, уползая. — Хоть и нехорошо ты сделал, что обещанную в тот раз мне не выделил...

Пошел бедняк к царю, истолковал ему сон. А царь ему говорит:

— Ну, раз ожидается в стране война, дарю тебе меч — может, пригодится тебе при встрече с бедой или врагом.

Препоясался бедняк дареным мечом, сел на дареного коня, перекинул через руку хурджин с дареным золотом и поехал к себе домой.

В поле выползла ему навстречу змея, спрашивает:

— Ну, брат-человек, привез мне мою долю?

Выхватил бедняк царский меч, нанес удар, чтобы убить змею, но промахнулся, отрубил только кончик хвоста. Увернулась змея и заползла в свою нору.

Прошел после этого целый год. Все случилось так, как говорила змея: была кровопролитная война, и царь одержал победу над врагами. И привиделся царю еще

один сон: будто висят у него над изголовьем волк и ягненок. Встал царь, велел вызвать во дворец бедняка.

Идет бедняк во дворец и думает: "Эх, и зачем я обидел так змею?.. Ведь не сумею я без ее помощи истолковать сон, и слетит у меня голова с плеч...". Идет, не

глядит по сторонам от горя, и вдруг вот она, змея, выползла ему навстречу и говорит:

— Иди, брат-человек, скажи царю: "Твой сон означает, что после этого наступает год мира и ягненок может мирно пастись рядом с волком".

Пошел бедняк к царю, истолковал его сон и получил большие подарки. Поехал он с ними к норе змеи, вызвал ее и говорит:

— Возьми себе царский подарок, сестрица, и подожди меня здесь — принесу все то, что раньше от царя получил, разделим по-братски.

— Да нет! — засмеялась змея. — Пользуйся себе на здоровье, мне ничего не надо!

— Ну как же получается, сестрица-змея, ведь я тебе столько зла причинил, а ты мне все добром отплачиваешь? — смутился бедняк.

— Иди с миром, — говорит змея. — Тут не только твоя вина. Первый год был лисий, обманный, — вот ты и обманул меня. Второй год был год меча, кровопролитный, — вот и ты пролил мою кровь: хвост мне отрубил. А третий год — год безопасности и мира, — вот ты и примирился со мной. Так иди же себе с миром!

[PusSycat]

Разум и сердце

Однажды разум и сердце заспорили. Сердце твердило, что люди живут для него, а ум настаивал на обратном. Они не стали прибегать к помощи судьи, а порешили действовать в одиночку и не вмешиваться в дела друг друга. Свой уговор они решили испробовать на одном крестьянине.

Крестьянин, как обычно, взял соху и пошел в поле. Когда он приступил к вспашке, соха его застряла в борозде. Нагнувшись, он увидел в земле медный кувшин с золотом.

"Как мне теперь быть? — подумал он. — Большие дела я могу сделать на эти деньги, могу стать богатым человеком".

В то же время пришло ему в голову: "А что, если узнают об этом воры и придут за ним? Коли стану перечить — меня убьют".

Занятый этими мыслями, он вдруг заметил судью той страны, проходившего по дороге.

"Лучше дам я золото судье, и сам спокойно продолжу свою работу", — решил крестьянин и, бегом пустившись за судьей, привел его на свое поле.

Но тут вернулся к нему разум. Опомнившись, крестьянин немедленно спрятал кувшин за спину и сказал судье:

— Ага, ты судья и человек ученый. Скажи-ка мне: из этих двух моих быков какой лучше?

Судья, услышав эти слова, в сердцах выругал его и ушел. С его уходом ушел от крестьянина и разум.

Вновь призадумался крестьянин: "Зачем я не дал ему золото, что я буду с золотом делать, где буду держать?".

Оставив работу, он этак размышлял до вечера, пока не заметил судью, возвращавшегося из деревни.

Бросился он к нему, стал умолять-упрашивать еще разок прийти к нему на поле.

Судья, решив, что тут что-то кроется, пошел с ним.

Но разум опять вернулся крестьянину, и он сказал судье:

— Умоляю тебя, не сердись, посмотри на это мое поле, ты человек ученый! Что больше — вчерашняя моя запашка или сегодняшняя?

Судья, решив, что пахарь сошел с ума, засмеялся и ушел. С ним вместе отошел от крестьянина и разум — и уселся на краю поля.

— О господи! — сказал вне себя от ярости крестьянин. — Зачем я не дал судье золото, где и как я буду его держать?

И недолго думая запрятал кувшин с золотом в мешок, в котором доставляли ему в поле обед, закинул мешок за спину и, возвратившись домой, сказал жене:

— Жена, живо привяжи быков, дай им сена и убери соху! Я иду к судье.

Увидела жена за плечом мужа мешок и решила узнать, что в нем запрятано.

— Не мое женское дело привязывать быков — я вожусь только с овцами да коровами. Лучше привяжи сам и иди куда хочешь.

Оставив мешок в комнате, муж пошел загнать быков в хлев. Жена вынула из мешка кувшин с золотом и бросила в мешок камень. Выйдя из хлева, муж торопливо подхватил мешок и пустился прямо к судье.

— Вот тебе подарок, бери! — сказал он судье.

Когда судья развязал узел, крестьянин опешил.

Судья рассердился, но, решив, что тут что-то неладно, велел посадить крестьянина в тюрьму и приставил к нему двух людей, приказав им сообщать все, что тот

будет делать и говорить.

Сидя в тюрьме, крестьянин стал что-то бормотать и показывать руками: кувшин-де был таких-то размеров, носик такой-то, объем такой-то, дно такое-то, и столько-то в нем золота.

Приставленные к нему люди доложили судье: так и так, он махал руками, а говорить — ничего не говорил.

Судья велел вызвать его к себе.

— Расскажи, почему ты махал руками и что ты измерял?

Ум сейчас же вернулся к крестьянину, и он ответил судье:

— Измерял я тебя: голова твоя такая, шея такая, живот такой, борода такая, и говорил про себя: кто больше — ты или наш бородатый козел?

Судья вышел из себя и велел его повесить. Повели, чтобы повесить, но, когда, надев ему на шею петлю, хотели ее затянуть, он взмолился:

— Не казните меня, я пойду к судье и скажу ему всю правду!

Привели его к судье.

— Скажи правду, что это ты измерял в тюрьме?

— Нечего тебе мне говорить: если бы не сняли петлю с моей шеи, я бы погиб, вот и вся правда, — ответил крестьянин.

Засмеялся судья при этих словах и освободил крестьянина.

Раскаялись разум и сердце в том, что сделали, и дали зарок отныне действовать вместе, решив, что человека делают человеком разум и сердце, сердце и разум.

[PusSycat]

Глупец

Жил когда-то очень богатый человек. Ведя беспутный образ жизни, человек этот постепенно растерял все свое добро и в один прекрасный день остался гол как

сокол. Потупив взор и понурив голову, он ахал и охал, вспоминая былые дни.

Однажды пришли к нему его знакомые. И один из них, человек бывалый, ему сказал:

— Видимо, ты провинился в чем-нибудь, что счастье твое ушло от тебя. Мой совет: пустись за своим счастьем. Может, найдешь его и будешь богат, как прежде.

Человек внял его словам и пустился по долам и горам в поисках своего счастья. Однажды он увидел во сне свое счастье висевшим со скалы головою вниз. Проснувшись утром, он немедля направился к той скале.

Шел он долго и встретил дорогою льва.

— Куда держишь путь? — спросил лев.

— Иду за своим счастьем.

— Я его знаю, — сказал лев. — Счастье твое очень умное. Может быть, ты спросишь у него, чем я могу исцелиться. Вот уже семь лет, как я стал немощным. По возвращении сообщи, что оно скажет, и я сделаю для тебя все, что смогу.

Человек обещал исполнить его просьбу и продолжал путь.

Идя дальше, он набрел на сад, полный множества разных плодов. Но, срывая плоды и пробуя их, он нашел, что все они горькие. Увидев его, хозяин сада сначала разбранил его; затем, когда человек рассказал ему о своем горе и о том, куда держит путь, хозяин сказал:

— Коли уж так, спроси, братец, чем исцелить мой сад, чтобы плоды его не были горькими. Сколько я ни бился, делал новые посадки, прививки — ничего не помогло! Если по возвращении ты мне принесешь ответ, я сделаю для тебя все, что в моих силах.

Человек обещал исполнить просьбу владельца сада, пошел дальше и дошел до замка, расположенного у высокой горы. Войдя в него, он увидел во дворе молодую, прекрасную женщину. На ее вопрос, что он делает в этих местах, человек рассказал все, что с ним случилось.

— У меня, — сказала женщина, — очень много всякого добра, но я страдаю от головной боли, которая мучает меня днем и ночью. Если спросишь об исцелении

у твоего счастья, я сделаю для тебя все, что ты захочзшь.

— Ладно, узнаю. — Человек продолжал путь и наконец нашел свое счастье висящим с горы.

Поздоровавшись с ним, человек рассказал ему о своей обиде, передал поручения и, получив ответы, предложил своему счастью пойти с ним вместе.

— Поди ты вперед, я приду за тобой, — сказало счастье.

На обратном пути человек, встретив красивую женщину, сказал ей:

— Если ты выйдешь замуж за молодца, исцелишься от своей болезни.

Хозяину сада сказал:

— Вода, которая орошает твой сад, протекает по золотоносной земле. Золотая пыль, находящаяся в воде, впитывается деревьями, и оттого плоды их делаются

горькими. Чтобы плоды твоего сада перестали быть горькими, ты должен или изменить русло реки, или достать золото из воды.

Придя ко льву, человек рассказал ему все, что он видел дорогою и у счастья.

— Что предложила тебе молодая женщина? — спросил лев.

— Она предложила мне жениться на ней и вместе с ней пользоваться ее добром — я не согласился.

— А что предложил владелец сада?

— Владелец сада достал из реки все золото — вышло очень много. Предложил он мне взять его себе, но я не взял и сказал: "Стану я его таскать в такую даль

к себе домой!".

— Ну ладно, а теперь скажи, какой совет ты получил насчет моей болезни? — спросил лев.

— А про тебя счастье сказало, что лев исцелится, если съест голову глупого человека.

Лев, хорошенько поразмыслив над этими словами, тихонько протянул лапу к голове этого человека, схватил ее и сожрал.

— Клянусь богом, — сказал лев, — человека глупее тебя вряд ли я сыщу на земле!

[PusSycat]

Ремесло дороже золота

Жил некогда богатый царь. Он часто тайком от назиров и везиров одевался в рубище нищего и ходил странствовать по городам и селам, послушать, что о нем говорит народ.

Как-то раз в одном селе царь встретил девушку, такую красивую, что кто ни видел ее — говорил: ни пить, ни есть, на нее смотреть.

Царь вернулся к себе во дворец и сказал своим назирам и везирам:

— В такой-то деревне живет прекрасная девушка. Пойдите к ней и скажите, что царь хочет на ней жениться.

Назиры и везиры отправились в ту деревню, нашли дом девушки и тоже восхитились ее красотой. Сказали они отцу и матери девушки, что царь очарован их дочерью и хочет на ней жениться.

Отец девушки был бедный крестьянин. Не поверил он, что царь удостоил его дочь такой чести. Но люди царя убедили его, и тогда он сказал:

— Мы слуги царя, как он прикажет, так и будет, — и обратился к дочери: — Дочь моя, царь послал своих назиров-везиров свататься за тебя. Что им ответить?

Девушка спросила:

— А какое у царя ремесло?

— Что ты, дочь моя, ума лишилась?! Какое у царя может быть ремесло? Он владеет миром, что захочет — сделает, а мы все — его слуги.

— Нет, мой муж должен владеть каким-нибудь ремеслом, иначе я за него замуж не пойду.

Пошли назиры-везиры передали царю ответ девушки. Удивился царь, но ничего не поделаешь, ради девушки решил выучиться ремеслу.

Выбрал он самое легкое ремесло — стал учиться ткать ковры. Овладев этим ремеслом, царь соткал для своей невесты красивый ковер и послал ей в подарок.

Девушке понравился ковер. Распрощалась она с отцом и матерью и с назирами и везирами отправилась в царский дворец.

Царь семь дней и семь ночей свадьбу справлял. Поженились они и стали жить в почестях и славе.

Прошел не то год, не то два, и снова царь в одежде нищего стал обходить свои города и села, решив узнать, что о нем говорит народ.

Вот раз во время одного из таких странствий царь попал в руки разбойников, которые, узнав о его ремесле, не убили его, а продали богатому купцу.

Купец запер царя в темную каморку, дал ему шерсти, чтобы он ее растрепал и соткал ковер. Царь соткал ковер, да такой красивый, подобного которому не было

во всем мире.

Увидев этот ковер, жена купца сказала мужу:

— Пусть он выткет большой ковер. Отнесешь его в подарок царю, а он авось в долгу не останется.

Купец пошел в каморку к ткачу и сказал ему:

— Хочу сделать царю подарок. Вытки ковер, да только смотри, чтобы в целом свете такого не было. И чтоб он был величиной с царский зал, ни на волос не больше и не меньше. Не снести тебе головы, если не выполнишь моих условий.

Царь, услышав это, очень обрадовался, а длину и ширину своего зала он хорошо знал. И соткал он такой ковер, какой требовал хозяин. А в углу ковра выткал

буквы (так, чтоб только одна царица могла прочитать), что попал он в беду и просит освободить его.

Купец остался доволен работой и понес ковер в царский дворец.

Назиры и везиры дали знать царице о принесенном подарке. Царица расстелила ковер, увидела, что он ни на волос не больше и не меньше комнаты, удивилась

очень, осмотрела весь ковер и в одном углу увидела буквы. Прочитав надпись и узнав, что случилось с ее мужем, царица побледнела. Царь и прежде ходил по

стране недели, месяцы и годы, но никогда ему и в голову не приходило, что может его постигнуть такая участь.

Царица тотчас повелела привести того, кто соткал этот ковер, целым и невредимым во дворец.

Назиры и везиры отправились с купцом к нему домой, зашли в темную каморку, но царь очень изменился, и они его не узнали. Ткача повели в баню, искупали, нарядили в новые одежды и отвели в царский дворец. А купец наставлял его, как вести себя во дворце, как стоять и кланяться.

Когда царь вошел в палату, царица тотчас же бросилась к нему. Обнялись они, поцеловались.

— Правду говорят, жена, — сказал царь, — что ремесло дороже золота.

Добро здесь, а зло у врага.

[PusSycat]

Мудрый ткач

Однажды, когда царь сидел на троне, из дальних стран пришел к нему путник, очертил полосу вокруг его трона и молча стал поодаль. Царь ничего во всем

этом не понял. Он вызвал своих приближенных, но и те ничего не могли понять. Для царя было большим позором, что во всей его стране не нашлось человека, кто

бы мог разгадать, что это значит. Он издал строгий приказ, что казнит всех мудрецов своей страны, если они не решат этой загадки.

Приближенные царя, искавшие мудреца, который мог бы разгадать эту тайну, случайно набрели на один дом. Войдя туда, они увидели в комнате колыбель, которая качалась, хотя вокруг никого не было. Вошли в другую комнату, там тоже стояла колыбель и качалась, хотя и тут не было людей. Поднялись на крышу дома — там нашли разостланную мытую пшеницу, а рядом с ней качался воткнутый в землю тростник и разгонял птиц, чтоб те не клевали пшеницу, хотя и не было

ветра.

Диву дались люди царя. Спустившись в нижнюю комнату, они увидели ткача за работой на станке. Ткач этот привязал одну нитку за основу, другую — за уток,

а третью — за ремизку. В то время как он ткал, нитки двигались и качали обе колыбели и тростник на крыше.

— Вот так мастер, не хуже мудреца!

Рассказали ткачу люди царя о том, как один странник провел полосу вокруг трона царя и никто не может узнать, что хочет он сказать этим, а потом предложили

ему пойти и разгадать эту тайну.

— Если ты разгадаешь, большие подарки получишь от царя, — прибавили они.

Ткач призадумался, взял две бабки и курицу и пошел с ними к царю. Придя во дворец и увидя странника, ткач бросил перед ним две бабки. Странник при виде этого достал из кармана горсть проса и посыпал наземь. Ткач же бросил курицу, которая стала быстро клевать просо. После этого странник мгновенно надел лапти и удалился.

— Что хотел сказать странник? — спросили у ткача.

— Странник этот хотел сказать нашему царю, что его царь собирается прийти и осадить нашу землю, и хотел узнать, думает ли царь наш ему подчиниться или выйдет ему навстречу с войском. Я бросил перед ним бабки — дескать, вы перед нами дети, играйте лучше у себя дома в бабки и перестаньте думать о войне с

нами. Странник насыпал просо, чтоб показать, что войску их числа нет. Я же, пустив курицу, ответил ему, что наш один воин разобьет все их войско.

Царь удостоил ткача больших почестей, богато наградил и хотел назначить его везиром, но ткач не согласился. За свою услугу он взял очень мало и на прощание сказал царю:

— Я бы хотел, царь, лишь одного: чтобы ты знал, что среди твоих слуг можно найти людей более умных, нежели твои везиры, и чтобы отныне ты считал за людей ткачей и лапотников.

[PusSycat]

По одежке протягивай ножки

Однажды царь вызвал к себе всех портных своей страны и приказал сшить ему одеяло по его росту: не длинно и не коротко. Никто из портных не мог исполнить желания царя, и он велел отрубить всем им головы.

После этого пришел к нему еще один портной.

— Царь, — сказал он, — я сошью тебе одеяло, и оно тебе будет впору: не длинно и не коротко. Прикажи — возьмусь за работу.

— Ладно, шей, — ответил царь, — но смотри, предупреждаю заранее, если оно будет хоть немного длинно или коротко, прикажу отрубить тебе голову!

— Согласен, — ответил портной.

Он взялся за работу, сшил одеяло нарочно немного покороче, принес и положил перед царем; сам же под фартуком спрятал хлыст.

— Царь, долгой жизни тебе! — сказал портной. — Я принес одеяло, какое ты хотел. Посмотри, хорошо ли.

— Дай-ка погляжу, впору ли оно.

Царь лег, натянул на себя одеяло, но ноги его остались непокрытыми. Тогда портной достал из-под фартука хлыст и стегнул им по голым пяткам царя. Царь сейчас же спрятал ноги под одеяло.

— Держи ноги по длине своего одеяла! — сказал портной.

Услышав эти умные слова, царь ничего не сказал портному, щедро вознаградил его и отпустил с миром.

Недаром говорит пословица: "По одежке протягивай ножки".

[PusSycat]

Лгун

Жил-был царь. Однажды он послал во все стороны глашатаев, которые стали кричать народу:

— Эй, вы! Кто из вас лучше всех солжет, тому царь даст золотое яблоко!

Стали приходить к царю отовсюду: царевичи, дети назиров, везиров — одним словом, очень много людей, но никто не мог угодить царю.

Пришел наконец к царю бедняк с большим кувшином в руке.

— Чего тебе надо? — спросил царь.

— Здравствуй, царь! — ответил бедняк. — Я пришел получить свои деньги: ты ведь мне должен кувшин золота.

— Врешь ты, — ответил царь, — я тебе ничего не должен!

— Вру? Так дай мне золотое яблоко, коли я вру.

Царь, поняв его хитрость, стал отнекиваться:

— Нет, ты не врешь.

— А не вру, так плати долг.

Царь, видя, что лгун выиграл, ни слова не сказав, достал и дал бедняку золотое яблоко. :tik:

[PusSycat]

Три брата

Жил-был царь. В стране этого царя жила одна сумасшедшая женщина. У нее было три сына: один из них был пахарем, другой — садовником, третий — ткачом. Однажды в стране этого царя начался голод, да такой голод, что не приведи господь увидеть такое и недругу моему. Из-за куска хлеба люди готовы были перегрызть горло друг другу. И вот как-то раз из царского каравана пропал верблюд. Сыновья этой сумасшедшей женщины увидали его и погнали к себе домой. Они боялись, что их сумасшедшая мать тут же побежит и донесет об этом царю, поэтому братья вырядили ее невестой, покрыли лицо фатой и велели ей стать в угол, как и полагалось невесте.

— Матушка, — сказали они, — мы решили снова обвенчать тебя. Заколем этого верблюда, вот и гостям угощение.

Зарезали братья верблюда, приготовили каурму, наполнили чаны и спрятали в подвале, чтобы ненароком не напали не след, не то всех в Сибирь угонят. И каждый занялся своим делом.

Царь послал своих слуг на поиски. Слуги сбились с ног, искал! ни, искали, и все без толку. Отчаявшись, решили спросить у сыновей сумасшедшей женщины. Сперва пошли к старшему брату, который в то время работал в поле.

И cnpocили слуги царя:

— Брат, не видал ли ты тут случаем верблюда?

Старший брат прикинулся придурковатым.

— Вы что, не видите, что я пашу.

— Да мы спрашиваем: не видел ли ты верблюда? Мы и сами видим, что пашешь.

— Нет, раз на раз не приходится: бывают дни — пашем одну десятину, а то — и две.

— Да мы про верблюда спрашиваем, про верблюда о четырех ногах, с двумя ушами и кривой шеей!

— Это мы пашем, а после посеем, вовремя польем, чтобы ростки не засохли.

Слуги царя переглянулись и подумали про себя: "От него толку не добьешься, видать, не в своем уме. Пойдем-ка лучше к среднему брату".

Отправились к садовнику, видят — сбивает он орехи с дерева.

— Братец, пропал царский верблюд. Может, ты его видал?

И этот притворился придурковатым.

— Да вы что, ослепли, не видите — орехи сбиваю.

— Мы про верблюда спрашиваем, верблюда! Видал, скажи да, а нет — так нет.

— Год на год не приходится; бывает, сотня за рубль идет, а бывает — за два.

— Да ты что, оглох? Про верблюда спрашиваем!

— Это еще деревья-малолетки, а большие — в том конце, с них еще не собрали.

Слуги переглянулись и порешили: "И у этого брата не все дома, пойдем-ка к ним домой, спросим у младшего брата — может, он знает".

Пошли к младшему брату-ткачу.

— Не видал ли ты, братец, случаем царского верблюда? Скажешь — магарыч будет.

И этот, как и старшие братья, прикинулся придурковатым.

— Да вы что, не видите? Продерите-ка получше глаза, я полотно тку.

— Мы про верблюда, а ты все про свое!

— Когда как, бывает — за день целый тюк наткешь, а бывает — и до половины не дотянешь.

— Ты что, спятил? Мы про верблюда, а ты все чепуху городишь!

— Бывает — тюк за шесть абаси идет, а бывает — за восемь или за два, смотря спрос какой.

Слуги подумали: "Видать, и у этого в голове не всё в порядке. Пойдем-ка лучше спросим у их матери — может, она скажет". Спросили у сумасшедшей, не видала ли она царского верблюда.

— Как не видать, видала. Сыновья мои привели, зарезали, приготовили каурму и спрятали в подвале.

— Когда?

— Когда я еще невестой была.

Слуги поняли, что она всем сумасшедшим сумасшедшая, и отправились ни с чем обратно.

Пошли и доложили царю, что они сбились с ног, искали-искали, но верблюда не нашли.

[PusSycat]

Поп Слик идет в рай

— Вставай, жена! — сказал поп Слик попадье. — Погрузим наше имущество на осла, возьмем детей наших и пойдем в рай!

Так и сделали, велели детям идти впереди и пустились в путь. Много ли прошли или мало, вдруг видят — идет навстречу Адам.

— Эгей, батюшка, будь встреча к добру! Куда это идешь ты всей семьей, всем домом?

— В рай иду.

— Какой рай? Да ты спятил, ума решился, поп? Пока человек не помрет, жизни не лишится, как же может он в рай попасть?

— А ты кто такой, что невежество свое показываешь? А ну поведай имя свое.

— Не узнал меня, что ли? Ведь я — Адам!

— А-а, это ты, Адо? Господь тебя честь-честью создал, бессмертие дал и в рай поместил. Все, что на свете хорошего было, тебе даровал, чтобы ты ел-пил себе,

радовался... А тебе все недостаточно было, заповедь божью нарушил, запретного плода вкусил, да и нас в грех ввергнул! Ведь все из-за тебя мы мучаемся, из-за

прегрешения твоего. И все же ты со своими грехами в рай попасть сумел, а мне нельзя?

Поднял поп Слик свой посох, как кинется на Адама... Еле сумел Адам увернуться. А поп пошел себе дальше.

Много ли прошел, мало ли — вдруг навстречу ему Матос-ага*

— Благослови, батюшка!

— Будь благословен, сын мой!

— Куда идешь, батюшка!

— В рай иду.

— Какой рай? Да ты обезумел, батюшка? Ведь пока человек не умрет, жизни не лишится, как может он в рай попасть?

— А ты кто такой?

— Я — Матос-ага.

— Эй, ненасытный Мато! Не тебе ли господь сто девяносто девять лет жизни даровал, а тебе недостаточно показалось? Еще стал у бога просить, а господь

к тебе своего ангела послал, через него передал: "Матос-ага, хватайся рукой за шею вола: сколько захватишь рукой волос, столько годов жизни тебе добавлю!..".

А ты, ненасытный Мато, всем телом накинулся на вола. В это время ангел господний дал тебе по голове, так что и жизнь отлетела... Выходит, что ты при всей своей

жадности сумел в рай пробраться, а мне нельзя?

Замахнулся тут поп Слик посохом — еле успел Матос-ага увернуться.

Пошел дальше поп Слик, а ему навстречу прародитель Ной.

— Благослови, батюшка! Ты это куда собрался?

— Будь благословен! А я в рай иду.

— Брось безумствовать, батюшка! Где слыхано, чтоб человек в рай собрался, прежде чем умрет?

— А ты кто такой, что так со мной говоришь?

— Так я же Ной, прародитель.

— А-а, вон ты кто... Сумел бога обмануть, заставил потоп на землю наслать, всех людей сгубить, а сам в рай пробрался?! Хоть лопни, а я в рай попаду!

Пошел поп дальше, а ему навстречу патриарх Авраам.

— Будь к добру встреча, поп Слик! Куда ты собрался?

— В рай иду.

— Брось безумствовать, батюшка! Где слыхано, чтоб человек в рай собрался, прежде чем умрет?

— Ну и помирай себе, если нравится! Хорошим человеком был бы, не убил бы сына... А то сына молодого зарезал и сумел в рай пробраться, а мне нельзя?!

Замахнулся тут поп Слик своим посохом. Авраам кинулся бежать от него. Пошел поп дальше, а ему навстречу пророк Моисей.

— Куда это ты собрался, поп Слик?

— В рай иду.

— Да ты с ума сошел, батюшка! Да где же слыхано, чтоб люди с женой, детьми, скотом в рай шли? Человек должен сперва умереть, жизни лишиться, а уж

питом речь о рае пойдет.

— А ты кто такой, что мне указания даешь?

— Так я же пророк Моисей!

— Эй, шепелявый Моисей, может, ты себя очень праведным человеком считаешь? Обманул свой народ, в пустыню завел, сорок лет там держал, чуть всех не загубил... Если уж впрямь таким праведником был, почему ж на вершине горы помер, так страны обетованной и не увидев? А ну проваливай! Не то как возьму посох, ноги тебе перебью!

Замахнулся поп Слик. Моисей убежал. А поп пошел себе дальше.

Прошел немного, а навстречу ему пророк Давид.

— Куда это ты собрался, батюшка?

— В рай иду.

— Да не разрушится дом твой, поп! Где это слыхано: с женой, детьми, скотом в рай идти? Рехнулся ты, что ли?

— А ну поведай мне имя свое, посмотрю — что ты за человек?

— Слеп ты, что ли, не видишь — перед тобой пророк Давид!

— Ослепни ты сам, распутник Даво! Не ты ли, сорок жен имея, Урию убил, чтоб и его женой завладеть? И после этого ты в раю очутился, а мне нельзя?! Шагай, жена, свидетель мне — могила святого Карапета: проберусь я в рай с детьми, женой, скотом своим!

Пошли они дальше по дороге. И вдруг кто-то перед ослом стал, сердито крикнул:

— Эй, ты кто, что по дороге без разрешения с детьми, женой да скотом своим идешь?

— А я — поп Слик. Взял я детей, жену да ишака своего, вместе с ними в рай иду.

— А ну заворачивай, возвращайся сейчас же, не то душу из тебя выну! Где это слыхано, чтобы человек с женой, детьми и скотом в рай шел?!

— А ты кто такой, что голос на меня поднимаешь?

— Ты что, на оба глаза ослеп, не видишь, кто перед тобой? Я — архангел Гавриил, которого бог по души людей посылает, когда им время пришло умирать.

— Эй, шальной Гаво, что сослепу по тысяче безвинных людей в день разишь! Тебе, значит, в рай можно, а мне нельзя!

Взмахнул тут поп Слик посохом, как кинется на Гавриила, как даст ему по лодыжкам... Подскочил архангел Гавриил, прихрамывая да прискакивая еле-еле

убежал, а поп Слик пошел себе дальше.

Много ли прошли они, мало ли, как вдруг вдали замаячили белые стены и белые здания.

— Слушай, жена, — говорит поп Слик, — не иначе как дошли мы до рая. Давай-ка присядем, перекусим немного, отдохнем, а потом встанем да пойдем в рай.

Присели они, поели-попили, отдохнули, потом встали и пошли к тем белым стенам да зданиям. Но не успели они подойти к стенам, как вдруг стал перед ними

кто-то и спросил:

— Кто вы и куда идете?

— Я — поп Слик. Вот это — моя попадья, вот это — дети мои, а это — осел мой, на которого я свое имущество нагрузил. Все вместе идем в рай.

— Да ты в уме ли, батюшка? Ведь как-никак священником был, грамоту постиг, разбираешь, что черным по белому в библии написано... Неужто неведомо тебе, что пока человек не умрет, пока его не похоронят, чтоб он в потусторонний мир ушел, — о рае и речи быть не может?!

— Так ведь дошли же мы до дверей рая!.. Позволь уж войти — хоть посмотрим, что это за штука такая, рай этот самый!

— Нет, невозможного ты просишь, нельзя!

— Да ты кто такой? Хоть скажи нам имя свое.

— Я — Иисус Христос.

— Да рухнет дом твой, как рухнул уже! Если б таким уж праведным при жизни был, не поймали бы тебя, не распяли б на кресте! Поворачивай, жена, пойдем назад. Да разрушит господь до основания рай такой, в который человеку доступа нет..

Тут взял поп Слик жену и детей своих, осла своего с нагруженным на него имуществом, огорченный и рассерженный ни с чем домой вернулся.

[PusSycat]

Наговор жены

Один благочестивый человек, каждый раз отправляясь в поле и возвращаясь оттуда, молился богу.

Однажды жена сказала ему:

— Муженек, почему ты в своей молитве не просишь бога, чтобы он избавил тебя от наговора жены?

— Этого еще недоставало! Что такое женщина, чтоб я стал молиться из страха перед ней?

Услышав это, жена решила проучить мужа и сыграть над ним шутку: купила несколько рыб, завязала их в узел и понесла вместе с обедом в поле. В то время как муж, взяв завтрак, пошел поесть к роднику, она тайком от него зарыла рыбок поодиночке в землю.

Сделав это, она собрала посуду от обеда и вернулась домой.

Муж, приступив к запашке, вдруг увидел, что из разрытой земли выходит рыба. Собрал он рыбок, принес вечером домой и рассказал жене, как выкопал их из земли, выразив свой восторг по поводу того, что господь бог и в земле может сотворить рыбу. Муж наказал жене их сварить, чтоб на следующий день пообедать ими в поле. Жена сварила рыбок, сама съела их и, взяв с собой немного похлебки, понесла мужу

в поле.

— А где же рыбки? — спросил муж.

— О каких это рыбках ты говоришь?

— Да о тех, которых я достал из-под земли.

— Ты, право, рехнулся! Никаких таких рыбок ты домой не приносил, я их и видом не видела.

Муж при этих словах рассердился, взял дубину и хотел было наброситься на жену, но та подняла вой и позвала на помощь крестьян, работавших на соседних полях.

— Пустите, — сказал муж, — я проучу эту дрянь! Она съела моих рыбок и называет меня сумасшедшим.

Крестьяне, пришедшие на крик, спросили жену, о каких рыбках идет речь.

— Да я говорю о тех самых рыбках, что я вырыл в поле из-под земли, — сказал муж.

— Бедная, бедная женщина, ты права, он потерял рассудок! — решили собравшиеся и, сочтя крестьянина за сумасшедшего, связали ему руки, доставили домой и там привязали к столбу.

Когда люди разошлись и жена осталась с мужем с глазу на глаз, она сказала ему:

— Ну что, ты все еще не боишься наговора женщины? Знай, это наименьшее, что могло с тобой случиться.

— Молю тебя, жена, именем бога, — ответил муж, — развяжи веревку и избавь меня от этой напасти! Даю зарок в каждодневной молитве в первую очередь молиться за избавление меня от наговора женщины.

[Мукик]

Азаран-Блбул.

Жил-был некогда царь, и было у него три сына: двое умных, а третий - дурачок. Звали этого ду»рачка Ало-Дино. И был еще у царя чудесный сад, а в саду том - яблони, а на яблоне одной - всего три яблока.
Забрел как-то сюда за милостыней нищий старик и попросил у садовника одно из трех яблок.
- Яблоки эти для царского стола, сорви себе яблоко с другого дерева.
Долго они препирались, обиделся нищий и проклял сад. И тут же осыпались листья с деревьев, и сад васох,
- Что ты наделал? - испугался садовник. - Как же теперь
быть?
- Пока не запоет Здесь райская птица Азаран-Блбул - незацветет ваш сад, - ответил нищий и ушел.
Пришел в сад царь, увидел голые деревья, сильно разгневал»ся и принялся ругать садовника. Садовник рассказал все как было.
- Как же достать Азаран-Блбул? - призадумался царь.-
Кто с этим справится?
Встал перед царем его старший сын. - Отец,- сказал он, -я разыщу Азаран-Блбул. Тут и средний сын явился:
- Отец, я достану Азаран-Блбул.
- Ну, коли так, - сказал царь, - отправляйтесь в путь оба.
А в это время Ало-Дино гулял себе где-то. Проголодался,домой вернулся, а братьев в доме уже нет.
- Где мои братья, матушка? - спросил Ало-Дино.
- Чтоб тебе пусто было! - воскликнула мать. - Вот уже
шесть дней, как твои братья отправились за райской птицей Азаран-Блбул.
Пошел Ало-Дино к конюшему, сказал
- Дай мне хорошего коня на дорогу.
- Выбирай, царевич, любого, все тври, - ответил конюший.
Стал Ало-Дино выбирать коня, но на какого ни положит руку - у всех ноги под тяжестью его руки подгибаются. Вышел Ало-Дино из конюшни увидел во дворе худющую, облезлую кля»чу. Положил он руку ей на спину, а кляча и не шелохнулась. Ве»лел Ало-Дино конюшему три раза на дню купать эту клячу и каждый час давать ей по пуду изюма.
Через три дня сел Ало-Дино на этого коня и отправился до гонять братьев. Увидел его старшин брат, разгневался.
- Ты что, опозорить нас хочешь? - сказал он и ударил его разок.
Но тут вмешался средний брат.
- Зачем его бить?-сказал он. - Раз догнал - пусть едет
с нами. Будет нам прислуживать: за конями смотреть, еду готовить...
И продолжили они дорогу втроем.
Долго ли, коротко ли ехали, наконец увидели, что дорога раз»ветвляется на три стороны, а на распутье сидит старец. Поздо»ровались они с ним, спросили, куда ведут эти дороги.
- Кто по первой пойдет - в Тифлис попадет, - ответил старец.- По второй кто пойдет - в Ереван попадет. Кто ж по третьей пойдет- назад не вернется. Так и зовется она - Погибельная.
- Поезжайте-ка вы оба по этим тихим дорогам, - сказал
Ало-Дино братьям.- А я попытаю счастья на Погибельной.
- Пусть себе едет,- обрадовались братья. - Избавимся от дурачка.
Старшие братья многого в пути натерпелись, и коней своих продали, и одежду: все проели. И пришлось им наняться в услу»жение к хозяину бань: один стал истопником, другой - банщиком.
А Ало-Дино по своей дороге поехал. Долго Ли. коротко ли ехал, одному богу известно, наконец добрался до Красной земли. И деревья здесь были красные, и травы красные, и камни. И вдруг чудом каким-то заговорил конь Ало-Дино человечьим голосом.
-Знаешь ли, Ало-Дино, куда мы попали? Это страна Крас»
ного дэва. Будем мы сегодня вечером у него в гостях.

[Мукик]

К вечеру добрались они до дома Красного дэва. На пороге сидела какая-то женщина. А была эта женщина женою дэва. Сжалилась она над молодостью Ало-Дино и сказала:
- Дай я тебя спрячу, погубит тебя дэв.
Не собираюсь я прятаться, - ответил Ало-Дшю. - Ты лучше накорми меня, голоден я.
- Вынесла ему жена дэва три блюда разных кушаний, а Ало-Дино рассердился:
- Ты что, женщина, смеешься надо мной? Голоден я!
Поняла жена дэва, что гостя так просто не накормишь, и сказала:
-Пойдем во двор, там на огне обед для дэва, ешь сколько душе угодно.
Вышел Ало-Дино во двор и увидел там пятиведерный котел с рисовым пловом, а на двух кострах, в двух котлах два быка варятся, В три приема съел он весь плов и быков со всеми костя»ми проглотил.
Снова сжалилась над ним жена дэва.
- Спрятался бы ты, погубит тебя дэв.
- А я к дэву и пришел, - ответил Ало-Дино.
Вошел он в дом, сел на тахту, и вдруг дом зашатался. -- Почему дом шатается? - спросил Ало-Дино.
- Это дэв возвращается с охоты, - ответила женщина.
И вот появился дэв, гоня перед собой диких зверей, весь двор заполнил волками, лисами да медведями. Вошел в дом, увидел там человека, догадался, что это Ало-Дино и сказал:
- Добро пожаловать, Ало-Дино.
- А ты откуда знаешь, что я Ало-Дино?
- Когда я охотился в горах, деревья, камни и травы нашептали мне о твоем появлении. Вот я думаю, что ты и есть Ало-Дино, ибо никто другой не отважится переступить порог этого дома.Потом дэв обернулся к своей жене.
- Жена, -сказал он, - дай нам поесть.
- Весь твой обед этот юноша съел, ничего не оставил,
- Не беда, - сказал дэв.
Зарезали они всех пригнанных медведей, волков, лисиц, сва»рили в котлах и съели. И заметил дэв, что Ало-Дино ни одной ко»сточки не выбросил, все съел.
Покончив с едой, дэв сказал:
- Ну как, Ало-Дино, сейчас будем биться или отложим до
утра?
- Твоя воля, - ответил Ало-Дино. - Мне все равно.
- Наш обычай, - сказал дэв, - вечером гостя потчевать,утром - биться с ним.
Чуть свет встали они, взяли свои палицы и вышли из дома.
- Начинай ты,- сказал Ало-Дино, - я гость.
- Ну держись,- сказал дэв. - бросаю!
И тут снова заговорил конь Ало-Дино:
- Ты хлестни меня .покрепче, я взлечу, и палица дэва пролетит подо мной.
Три раза бросал дэв палицу, три раза взлетал конь, и Ало-Дино даже краешком не задело.
- Теперь мой черед, - сказал Ало-Дино. - Держись!
Погнал Ало-Дино своего коня на дэва, одним ударом меча отсек все его три головы. Потом отрезал носы и губы дэва, кинул в хурджин и вошел в дом.
- Здравствуй, невестка, - сказал он жене дэва.
- Я тебе не невестка, - ответила жена дэва. - Женой твоей быть хочу.
- Нет, - сказал Ало-Дино, - я дал обет быть тебе женой моего старшего брата.
Три дня гостил он в доме женщины и начал собираться в дорог.
- Куда ты? - спросила женщина.
- Еду я за райской птицей Азаран-Блбул
- Лучше оставайся, - сказала женщина, - пропадешь ни за что.
- Пропаду-не пропаду, а ехать надо.

[Мукик]

Долго ли, коротко ли он ехал, наконец добрался де Белой земли. И деревья здесь были белые, и травы белые, и камни.
- Это страна Белого дэва,- заговорил конь,-да только этот будет пострашнее Красного дэва: он семиглавый.
«- Не беда, и с этим справимся, - ответил Ало-Дино. К вечеру добрались они до дома Белого дэва, видят, ворота заперты.
- Есть тут кто? - громко позвал Ало-Дино. - Коня моего устройте.
Вышла «а его голос женщина, отперла ворота, сказала.»
- Вот конюшня, поставь туда своего коня.
Отвел Ало-Дино коня в конюшню, сам вошел в дом дэва, сказал женщине:
- Дай-ка мне поесть, проголодался я.
Поставила женщина перед ним семь блюд разных кушаний, а Ало-Дино рассердился.
- Я же попросил поесть, а ты что принесла?
- Выйди во двор, там обед дэва, ешь сколько хочешь, - сказала жена дэва.
Вышел Ало-Дино во двор, увидел там двадцативедерный ко»тел с рисовым пловом да трех жареных быков. В два приема умял Ало-Дино весь плов и быков со всеми костями проглотил.
Вернулся он в дом, прилег на тахту. Вдруг дом зашатался.
- Дай я тебя спрячу, - сказала женщина. -Дэв возвращает»
ся.
Вот за ним-то я и явился, - сказал Ало-Дино.
Чуть погодя показался сам дэв. Он гнал перед собой всякодикое зверье: волков, медведей, львов. Загнал он их во двор, во»шел в дом, увидел там человека, сказал:
- Добро пожаловать, Ало-Днно.
- Откуда тебе ведомо, что я Ало-Дино?
- Когда я охотился в горах, деревья, камни и травы нашептали »мне о твоем появлении. Вот я и думаю, что ты и есть Ало-Дино, ибо никто другой не отважится переступить порог этого дома.
Потом позвал он жену, велел накрыть на стол.
- Есть нечего, - ответила жена. -Наш гость все съел.
- Не беда, - сказал дэв. -Сварим сегодняшнюю добычу.
Зарезали они всех волков, медведей и львов, сварили в кот»лах и съели. И заметил дэв, что Ало-Дино ни одной косточки не выбрасывает, все съедает.
Пообедали они, дэв и говорит:
- Ну что, Ало-Дино, сейчас будем биться или утром?
- Твоя воля, - ответил Ало-Дино. - Мне все равно.
- Наш обычай, - сказал дэв, - вечером гостя потчевать, утром - биться с ним. Отложим на утро.
Чуть рассвело, Ало-Дино закричал:
- Проснись, дэв, время нам битьоя!
Встал дэв, взял свою палицу, вышел на мейдан. Сел и Ало-Дино на коня, а конь шепнул ему:
- Когда дэв замахнется, три раза хлестни меня, я взлечу, и палица пролетит подо мной.
- Кому начинать?- спросил дэв.
- Начинай ты, я гость.
- Ну держись! - крикнул дэв. - Бросаю!
Завертел дэв палицей, но Ало-Дино трижды хлестнул своего коня, конь взлетел, и палица пролетела под ним. Пыль поднялась столбом, скрыла Ало-Дино с его конем. Решил дэв, что Ало-Днно убит, и засмеялся.
- Эй, где ты, Ало-Дино? - крикнул он. - Не чую тебя.
- Здесь я, вдесь! - оветил из тумана Ало-Дино. - Ну держись, дэв, теперь мой черед!
Погнал он своего коня на дэва, одним ударом меча отсек все его семь голов. Потом отрезал носы и губы, кинул в хурджин и поворотил обратно.
Жена дэва с радостью встретила его.
- Какое счастье, что ты убил дэва! - воскликнула она,-Возьми меня в жены.
Нет, - ответил Ало-Дино, - ты предназначена в жены моему среднему брату.
Три .дня гостил Ало-Дино в доме женщины и начал собираться в дорогу.
- Куда ты едешь? - спросила женщина.
- За райской птицей Азаран-Блбул.
- Не езжай, - сказала женщина, - не достать тебе ее.
- Достану, - сказал Ало-Дино.

[Мукик]

Ехал он, ехал, наконец оказался среди черной пустыни, и конь его заговорил снова:
- Смотри, Ало-Дино, здесь и земля черная, и камни черные,
и деревья черные, и травы. Это страна сорокаглавого Черного дэва.
К вечеру добрался Ало-Дино до дома Черного дэва, вошел во двор, увидел сорокаведерный котел с рисовым пловом да че»тырех жареных быков. В четыре приема умял он весь плов, быков съел со всеми костями, вытер рот и вошел в дом.
Вскоре задрожала земля, и дом зашатался.
- Это дэв возвращается, - сказала жена дэва. - Время уже.
Загнал дэв свою добычу во двор, вошел в дом и увидел там человека.
- Добро пожаловать, Ало-Дино, - сказал дэв.
- А ты откуда меня знаешь?
- Когда я охотился в горах, деревья, камни и травы нашеп»
тали мне о твоем появлении. Вот я и думаю, что ты и есть Ало-Дино, ибо никто другой не осмелится переступить порог этого дома,
Потом повернулся к жене и сказал:
- Жена, дай нам поесть.
- Твой обед съел Ало-Дино, - ответила женщина.
- Не беда, - сказал дэв. - Вон сколько зверья пригнал я сегодня.
Заново приготовили обед, сели за стол. Черный дэв заметил, что Ало-Дино ни одной кости не выбрасывает, все, что в рот по»пало, съедает.
Пообедав, дев сказал:
- Ну что, Ало-Дино, сейчас будем биться или утром?
- Твоя воля, - ответил Ало-Дино. - Мне все равно.
- Наш обычай, - сказал дэв, - вечером гостя потчевать,
утром - биться с ним. Отложим на утро.
Чуть свет встали они и сошлись на мейдане. Три дня и три ночи бились они, и наконец Ало-Дино одолел дэва. Потом отрезал носы и губы, кинул в хурджин и вернулся обратно.
- Какое счастье, что ты убил дэва! - сказала женщина,- Теперь ты мой навеки, а я твоя.
Ало-Дино согласился и остался в доме у женщины. Жили они так неделю, другую, и вот вспомнил Ало-Дино о райской птице Азаран-Блбул и вздохнул тяжело.
-О чем ты вздыхаешь? - спросила жена. - Иль не по душа я тебе?
- Ах нет,- ответил Ало-Дино.- Отправился я ва Азаран-Блбул, а вот сижу здесь у тебя.
- Нелегкое это дело, - сказала жена. - Азаран-Блбул находится у царя Чачонц. Уже сорок дней, как он спит. А проснетсядвадцать таких как ты храбрецов одолеет.
- Будь что будет, - сказал Ало-Дино. - Поеду.

[Мукик]

Собрался он и пустился в дорогу. Ехал он, ехал, и вот путь гму преградило бескрайнее море.
- Ало-Дино, - сказал конь, - не могу ?. переплыть море.
Сошел Ало-Дино с коня, положил голову на камень и заснул.
И услышал он во сне голос: «Ало-Дино, под камнем, на котором ты спишь, лежат три уздечки морских коней. Двумя уздечками сам обвяжись, третью в море опусти. Выскочит из пучины мор»ской конь, набросится на тебя, чтоб проглотить. Ты схвати его за гриву, накинь на него уздечку, и станет он тебе послушен».
Проснулся Ало-Дино,. приподнял камень, а там и впрямь три уздечки, Подпоясался он двумя уздечками, третью в море опустил. "Вспенилось море, выскочил из пучины морской конь и набросился на Ало-Дино, чтоб проглотить. Но Ало-Дино крепко схватил коня загриву, накинул на него уздечку и вскочил ему на спину. И тог»да заговорил конь человечьим голосом:
- Приказывай, Ало-Дино.
- Надо мне достать райскую птицу Азаран-Блбул.
- Не по силам мне это, - сказал морской конь. - Но я перенесу тебя на тот берег моря, там моя старшая сестра, она тебе поможет.
Перенес морской конь Ало-Дино на тот берег. Забыл Ало-Дино снять с него уздечку, и морской конь умчался с ней об»ратно в море.
- Что я наделал! - с отчаянием воскликнул Ало-Дино.-Пропала уздечка!
Но тут он вспомнил, что сам опоясан двумя уздечками, и очень обрадовался, Опустил одну уздечку в море, и тут же из пучины выскочила морская кобылица и набросилась на Ало-Дино, чтоб проглотить. Ловко схватил он ее за гриву, накинул уздечку и вскочил на спину.
- Приказывай, Ало-Дино,- сказала кобылица.
- Надо мне найти Азаран-Блбул.
Трудное это дело, - сказала морская кобылица.--Клетка о Азаран-Блбул стоит на коне дворца царя Чачонц, а дворец тот на берегу моря. Если сумеешь огреть меня плетью так, чтобы во мне задрожали все триста шестьдесят шесть моих жил, тогда я взлечу к дворцовому окну, и ты схватишь клетку. Если же не дотянешься до клетки, мы упадем на скалы и разобьемся.
-Хорошо, - сказал Ало-Дино и так хлестнул кобылицу, что обжег ей печень и все триста шестьдесят шесть ее жил. Кобылица взвилась к дворцовому окну, Ало-Дино протянул руку и схватил клетку с райской птицей Азаран-Блбул. Когда они переправились через море, кобылица сказала:
- А теперь отпусти меня, Ало-Дино, я исполнила все, что ты :;отел.
Ало-Дино отпустил кобылицу, нашел своего коня и вернулся в страну Черного дэва к своей жене. Потом обратился он к Аза»ран-Блбул:
- Птица райская, милая, спой свою песню, чтобы зазеленела
эта Черная земля.
Азаран-Блбул вапела, и сразу покрылись веленью черные пески и горы.
Забрали они все сокровища Черного дэва и пустились в об»ратный путь. По дороге захватили с собой невест для старших братьев, сокровища Белого и Красного дэвов и приехали к стар»цу, который сидел все там же, на распутье трех дорог.
- Здравствуй, дедушка, - сказал Ало-Дино. - Не возвращались мои братья?
- Нет царевич, никто не возвращался, - ответил старец.
- Если так, - сказал Ало-Дино, - оставлю я здесь этих трех красавиц и райскую птицу, а сам отправлюсь на поиски братьев.

[Мукик]

В разных краях и странах искал Ало-Дино своих братьев, но нигде не находил. И вот как-то в одном городе зашел он на постоялый двор и спросил хозяина:
- Как мне найти в вашем городе чужестранцев?
- В нашем городе есть храм для чужестранцев, - сказал хозяин.- Ты купи семь быков, вели поутру звонить в колокола.
Странники поймут, что в храме совершается жертвоприношение и сбегутся туда. Если суждено тебе найти кого ищешь, только там его и найдешь.
Купил Ало-Дино семь быков, велел их зарезать, сварить, накрыть столы во дворе храма и бить в колокола.
Заслышав колокольный звон, братья Ало-Дино спросили у своего хозяина, по какому поводу бьют в колокола.
- Сзывают странников отведать жертвенного мяса, - ответил хозяин.
- Отпусти и нас, хозяин, - попросили братья.
- Пришли братья к храму, а там уже весь бедный люд лако»мится вареной говяыиной. Увидел Ало-Дино своих братьев, вина им поднес, мясом угостил, спросил:
- Узнаете меня?
- Нет, - ответили братья,- не узнаем.
- А чем вы занимаетесь?
- В банях служим, - сказал старший брат, - я истопником, а он банщиком.
Повел их Ало-Дино к хозяину бань.
- Рассчитайся с ними, - сказал Ало-Дино, - я их забираю с собой.
- А кем они тебе приходятся?
- Они мои братья.
- Но мы тебя не знаем! - сказали братья.- Какой ты нам брат?..
- Да я же Ало-Дино, ваш брат.
- Если ты нам брат, скажи: за чем мы отправились в дорогу?
- За Азаран-Блбул, за чем еще... я ее уже нашел.
- Где же она?
- У того старца на распутье трех дорог. Собирайтесь, поедем.
Одел Ало-Дино своих братьев в новые одежды, сели они на ко»ней и поехали к старцу.
Увидев у старца трех красавиц, братья спросили:
- Кто эти женщины?
- Вот эту я привез тебе в жены, - сказал Ало-Дино старшему брату. - Я отбил ее у Красного дэва. А эту - у Белого дэва.
Будет она женой нашего среднего брата. Ну а эта - моя жена.
Отбил я ее у Черного дэва.
Старший брат губу прикусил: «Раскрасавицу-то себе взял, нам же что похуже оставил».
Взяли братья клетку с Азаран-Блбул, усадили невест на своих коней и пустились в дорогу. Долго ли, коротко ли они ехали од»ному богу известно, наконец добрались до колодца.
- Ало-Дино, полезай в колодец, - сказали братья.--И нам пить хочется и нашим лошадям.
Услышав это, жена Ало-Дино шепнула:
- Ало-Дино, не лезь в колодец, погубят они тебя.
- Нет, - сказал Ало-Дино, - не могу я отказать своим
братьям. Я спущусь в колодец.
- Ну, коли так, - сказала жена, -возьми с собой одну мою туфельку и одну перчатку. Я попрошу царя найти их. Если принесут во дворец перчатку и туфельку, буду знать, что ты выбрался из колодца.

[Мукик]

Спустился Ало-Дино в колодец, а братья тут же меж собой порешили оставить его там, чтоб не он, а они принесли царю клетку с Азаран-Блбул.
- Оставили они Ало-Дино в колодце, сами же, забрав женщин - Я в этом ничего не смыслю, покажите их моей невестке.
Очень понравились перчатки невестке, отсыпала она Ало-Дино триста золотых. И царь дал еще двести.
Забрал Ало-Дино деньги, вернулся в лавку, высыпал золото НА стол:
- Вот, хозяин, царская награда.
Обрадовался портной, взял деньги, Ало-Дино ему и говорит!
- Плохой ты человек, хозяин.
- Почему?- удивился портной.
- Потому что я просил у тебя пять пудов орешков, а ты купил мне четыре. Уйду я от тебя.
Ушел Ало-Дино от портного и нанялся учеником к сапожнику.
А на следующий день везиры-назиры снова прохаживались по ремесленному ряду, показывали всем туфельку царевой невест»ки и спрашивали, кто сумеет сшить такую же.
- Я сумею!-сказал Ало-Дино.
- Да ты только второй день в учениках! - рассердился сапожник.- Где тебе такую туфельку сшить?
- Не бойся, хозяин, сошью, - повторил Ало-Дино.
- А не сошьешь, - сказал назир, - царь обоим вам головы отрубит.
- Ну, сынок, - сказал сапожник Ало-Дино, - моя судьба в твоих руках.
- Хозяин, - сказал Ало-Дино, - если ты купишь мне двадцать пудов орешков, то я за одну ночь с работой справлюсь.
Отправился сапожник на базар, купил девятнадцать пудов орешков, принес ученику.
- Хозяин, ты почему на пуд меньше купил? - опросил Ало-Дино.
- Не беда, - сказал, - и этого хватит.
- Ладно, хозяин, ступай-ка ты домой, а я за работу возьмусь,-сказал Ало-Дино.
Отправился сапожник домой, но среди ночи забеспокоился и решил пойти взглянуть, что поделывает ученик.
Подошел к лавке, глянул в окошко и видит, сидит себе Ало-Дпно да орешки грызет. «Вот беда! - пригорюнился сапожник.- Пропала моя головушка!».
А утром пришел в лавку и увидел две одинаковые туфельки. Очень он удивился, хотел в руки взять, но Ало-Дино не дал:
- Ты же не разрешал мне браться за эту работу.
А везиры-назиры тут как тут, увидели туфельки и остались очень довольны.
- Пусть кто-нибудь из вас пойдет с нами к царю и получит награду, - сказали они.
- Пойди ты, Ало-Дино, - сказал сапожник. Явились они к царю, показали туфельки, а тот и говорит:
- Я в этом ничего не смыслю, докажите их моей невестке.
Пришли к царской невестке, та сразу и туфельку свою узнала, и Ало-Дино..
- Почему не возвращаешься во дворец? - шепнула она ему.
- Не время еще, - ответил он.
Подарила ока Ало-Дино пятьсот золотых. И царь дал еще пятьсот. Вернулся Ало-Диио в лавку, высыпал золото на стол и сказал:
- Хозяин, я у тебя больше не работаю.
- Почему? - удивился сапожник.
- Нехороший ты человек. Попросил я у тебя двадцать пудов орешков, а ты мне принес лишь девятнадцать.
Ушел Ало-Дино от сапожника, вернулся к старику, который его усыновил.
- Где ты пропадал столько времени, сынок? - спросил ста»
рик.
- Я, отец, парень молодой, гулял себе, где вздумается,-
ответил Ало-Дино и дал старику десять горстей золота. - А это тебе, отец, совсем ты отощал.
Как-то отправился старик на базар и узнал там, что подошло к их городу огромное войско царя Чачонц, который разыскивает храбреца, похитившего у него райскую птицу Азаран-Блбул. И грозится царь Чачонц предать их город огню и мечу.
Вернулся старик домой, рассказал обо всем Ало-Дино. Ало-Дино сказал:
- Пойди, отец, к нашему царю и скажи, чтоб дал он мне коня своего сына Ало-Дино. Я выступлю против царя Чачонц, и он даже курицы не тронет в нашем городе.
Пошел старик к царю, попросил коня, а царь ответил:
- Как привели коня, так и стоит он, привязанный в стойле, никого к себе не подпускает.
Догадалась жена Ало-Дино, что этот старик послан ее мужем, и сказала царю:
- Царь-батюшка, разреши я выведу коня и отдам этому старику.
Царь отдал разрешение, невестка вывела коня из стойла, передала старику, и тот привел коня к Ало-Дино.

[_A_R_M_E_N_]

Жыли Были но всё равно Убили:D

[Мукик]

Сел Ало-Дино на коня, выехал на мейдан и увидел там своего старшего брата.
- Куда путь держишь? - спросил его Ало-Дино,
- Я похитил птицу Азаран-Блбул, иду держать ответ, - сказал старший брат, не узнав Ало-Дино. Подъехал старший царевич к войску царя Чачонц и спро»сил;
- Где царский шатер?
- Вон тот, самый красивый, - показали ему;
Вошел царевич в царский шатер, семь раз, как положено, поклонился.
- Кто будешь? - спросил царь Чачонц.
- Я царевич, государь.
- Это ты похитил у меня Азаран-Блбул?
- Я, государь.
- И как тебе это удалось?
- Снял клетку с ветки дерева в' твоем лесу.
- Лжешь! Не ты похитил птицу! - рассердился царь Чачонц
и велел взашей прогнать его.
Горько рыдая, вернулся старший царевич во дворец, а сред»ний сказал ему:
- Зачем было зря ехать, птицу-то похитил я,
- Ну, если так, тебе и ответ держать.
Сел на коня средний брат, выехал на мейдан и встретил там Ало-Дино.
- Куда путь держишь? - спросил Ало-Дино.
- К царю Чачонц, ответ держать.
- Езжай, езжай, - сказал Ало-Дино, - получи и ты свою долю.
Вошел средний брат к царю Чачонц, семь раз поклонился,
- Это ты похитил мою птицу? - спросил царь Чачонц.
- Я, государь.
- И как это тебе удалось?
- В сумерках эта птица вернулась с гор и села в свое гнездо. Я запустил туда руку и поймал ее.
- И ты лжешь! Не ты похитил птицу! - вскричал царь и велел страже с побоями прогнать его.
И тут же разослал царь Чачонц грамоту, мол, если не явит»ся к нему похититель Азаран-Блбул, он предаст огню и мечу всю страну.
Тогда пришел Ало-Дино во дворец к отцу и попросил разре»шения самому отправиться к царю Чачонц держать ответ. Отец не узнал его и сказал:
- Ну что ж, коль тебе под силу, ступай с богом.
- Только обещай мне, если у ищет царь Чачонц, не причинив нам никакого зла, ты на три часа уступишь мне свою власть, Царь дал ему это обещание. Тогда Ало-Дино явился к царю Чачонц, поклонился и стал перед ним.
- Кто будешь? - спросил царь Чачонц.-- Царевич я, государь.
- Это ты похитил у меня Азаран-Блбул
- Я, государь.
- Так расскажи, как тебе это удалось.
Ало-Дино рассказал царю о своем путешествии, о битвах с тремя дэвами, о морских конях и о том, как достал он с дворцо»вого окна райскую птицу Азаран-Блбул.
- Значит, ты Ало-Дино? - спросил царь Чачонц.
- Я, государь.
- Как же ты докажешь, что совершил все эти подвиги?
Тут Ало-Дино вытащил из хурджина носы и губы трех дэвов, показал царю. Царь убедился, что все рассказанное правда и сказал:
- Такому храбрецу, как ты, достойно владеть райской пти»цей. Дарю ее тебе.
Повернул царь Чачонц войско и ушел в свою страну. Вернулся Ало-Дино во дворец к отцу, поклонился ему и ска»зал:
- Не узнаешь меня, батюшка?
- Нет, не узнаю, - удивился царь.
- Я же твой сын Ало-Дино.
- Если ты мой сын, - недоверчиво сказал царь, - заставь Азаран-Блбул запеть.
Ало-Дино подошел к клетке и сказал:
- Птица райская, милая, спой свою песню, чтоб вновь зазеленел наш сад. Только он это сказал, как птица запела, и царский сад вновь зазеленел. И только тогда царь поверил, что перед ним его младший сын.
- А теперь, батюшка, - сказал Ало-Дино, - исполни свое обещание, уступи мне власть на три часа.
- Твое право, - сказал нарь.
Сел Ало-Дино на трон и стал вершить суд над братьями. Братья во всем покаялись.
- Какому наказанию их подвергнуть? - спросил Ало-Дино царя.
- Твоя воля, сын мой, - ответил царь.
- Они меня не убили, и я их не казню, - сказал Ало-Дино, - Пусть заберут своих жен и покинут нашу страну. Пока я жив, им здесь не быть.
Братья со своими женами уехали в чужие края. Царь правил страной еще два года, и когда состарился, передал царство Ало-Днно.
Они нашли свое счастье, вам же найти свое.
С неба упало три яблока. Два тем, кто сказку слушал, третье тому, кто сказку рассказывал.

[Мукик]

АНАИТ


В давние времена жил царь с царицей. Был у них один- единственный сын Вачаган. Отец с матерью души в нем не чаяли и ни днем, ни ночью не спускали с него глаз. Слуги толпами ходили за Вачаганом, предупреждая все его желания. В двадцать лет царевич был чахлый и хрупкий, как цветок, выросший без солнца.

Однажды старый врач Лохман, слава об искусстве которого разнеслась по всему свету, пришел к царю и говорит:

- Царь! Если ты хочешь, чтобы твой сын Вачаган не сошел раньше времени в могилу, то не держи его в четырех стенах. Широки зеленые степи, высоки агванские горы. Много в них диких зверей и птиц. Пусть царевич Вачаган займется охотой. Только не

Царь послушался мудрого Лохмана. И царевич, одетый в простое платье, с утра уезжал в горы вместе со своим верным слугой Вагинаком. Царевич так увлекся охотой, что часто ночь заставала его врасплох, и он вынужден был пользоваться гостеприимством радушных крестьян, зачастую деливших с усталыми путниками кусок хлеба и кувшин молока.

Вачаган чутко прислушивался к людским нуждам, и не раз продажный судья попадал в тюрьму. Вдовы и сироты, не поведав царю своих бед, получали деньги из царской казны, и бедные общины неведомо откуда получали помощь.

Однажды, разгоряченный охотой Вачаган в сопровождении слуги прискакал в деревню Ацик и остановился у родника.

У родника гурьбою толпились девушки, пришедшие с кувшинами за водой.

- Напоите меня, девушки! - попросил Вачаган.

Одна девушка наполнила кувшин и передала его другой. Та, вместо того чтобы передать кувшин Вачагану, вылила его на землю. Тогда первая девушка снова наполнила кувшин и передала его подруге. Девушка вылила и этот кувшин на землю.

- У меня горло пересохло от жажды, дай же мне воды! - воскликнул Вачаган.

Девушка рассмеялась и снова вылила воду на землю.

Вачаган разгневался, но девушка не обращала на это внимания. Она словно забавлялась - то подставит кувшин под струю, то снова выльет воду. И только на шестой раз она подала кувшин Вачагану.

[Мукик]

Утолив жажду, Вачаган спросил у девушки:

- Почему ты не дала мне сразу напиться? Шутила ли ты или хотела меня рассердить?

- У нас нет обычая: шутить с незнакомцами, - строго ответила девушка.

- Я видела, что вы разгорячены охотой, а вода в роднике холодна, как лед. Даже разгоряченного коня хороший хозяин не поит холодной водой.

Такой ответ поразил Вачагана, но еще больше поразила его красота девушки.

- Как тебя зовут, красавица?

- Анаит.

- Кто твой отец?

- Мой отец - пастух Аран. Но зачем тебе знать наши имена?

- А разве это грех?

- Если это не грех, то назови себя и скажи, откуда ты родом?

- Солгать тебе или сказать правду?

- Делай, как найдешь для себя достойным.

- Достойным для себя Я нахожу правду. Но своего имени Я не могу тебе открыть.

Анаит взяла свой кувшин и ушла.

С тех пор Вачаган потерял покой. Образ Анаит не покидал его ни днем, ни ночью. Все чаще и чаще ездил он в деревню Ацик, чтобы хоть мельком увидеть красавицу. Верный слуга Вагинак доложил об этом царю с царицей.

Царь позвал сына и сказал:

- Сын мой Вачаган! Тебе минуло двадцать лет. Ты - моя единственная надежда, ты - опора моей старости. Настало время тебе жениться.

- Я уже выбрал себе невесту, отец.

- Кто же она? Дочь какого царя? - обрадовался отец.

- Она Дочь пастуха из деревни Ацик. Имя ее - Анаит.

- Это невозможно, - замахал руками царь. - Забудь о ней скорее. Помни, что царский сын должен выбирать себе в невесты либо царевну, либо княжну. У грузинского царя три дочери - выбирай любую. У князя гунарского – красавица дочь, единст

- Нет, - отвечал Вачаган.

- Ну, тогда женись на дочери военачальника Варсеник. Она выросла на наших глазах, красавица, и будет тебе верной женой и нам покорной дочерью.

- Нет, отец! Если ты хочешь, чтобы я женился - знай: нет для меня другой невесты, как Анаит, дочь пастуха.

[Мукик]

Долго уговаривал царь сына, но тот твердо стоял на своем.

Тогда царь выбрал богатые подарки, позвал верного Вагинака, и тот в сопровождении двух вельмож поехал в деревню Ацик сватать Анаит, дочь пастуха.

Старый Аран приветливо принял гостей и разостлал для них ковер.

- Какой чудесный ковер! - удивлялись гости. - Это работа твоей хозяйки?

- Нет, я вдовец! - ответил Аран. - Моя жена умерла десять лет тому назад. Это работа моей дочери Анаит.

- Такого ковра нет даже в нашем дворце. Твоя Дочь искусная мастерица. Слава о ее красоте дошла до дворца. Царь послал нас для переговоров. Он хочет взять твою Дочь Анаит в жены своему сыну.

Вельможа ждал, что Аран не поверит своим ушам или запляшет от радости. Но пастух продолжал молча сидеть на ковре и ничем не проявил своей радости.

- Что с тобою, Аран? Ты не рад такой высокой чести?

- Дорогие гости, - усмехнулся старый пастух. - Я благодарен царю за великую честь взять из дома жалкого пастуха украшение для царских палат. Я могу подарить царю этот прекрасный ковер, но дочь моя сама распоряжается своей судьбой.

Вельможи переглянулись между собою.

В комнату вошла Анаит, поклонилась приезжим и села за пяльцы. Ее тонкие пальцы мелькали, как белые бабочки.

- Посмотри, Анаит, какие богатые дары прислал тебе наш царь, - сказал Вагинак, вынимая шелковые платья и драгоценные украшения.

Анаит мельком взглянула на все и спросила:

- За Что же мне такая милость?

- Царь хочет тебя в жены своему сыну Вачагану. ты напоила его водой из родника. И вместе с кувшином Он отдал тебе свое сердце.

- Значит, тот прекрасный юноша - сын царя? - удивилась Анаит. - Но знает ли он какое-нибудь ремесло?

- Зачем царскому сыну ремесло? - рассмеялся Вагинак. - Все подданные – его слуги.

- Сегодняшний господин - завтра может стать слугой. Ремеслом должен владеть каждый, будь он царь или слуга.

[Мукик]

Вельможи переглянулись между собой.

- Значит, ты отказываешь царевичу только потому, что он не знает ремесла? - переспросили вельможи.

- Скажите царевичу, что он мне мил, но я поклялась выйти замуж только за человека, знающего ремесло, и не могу нарушить клятву.

Послы вернулись во дворец и рассказали обо всем.

Царь с царицей обрадовались, думая, что уж теперь Вачаган откажется от своего намерения.

Но Вачаган сказал:

- Анаит права. И Царь - человек. А каждый человек должен быть мастером какого-нибудь дела.

И решил Вачаган научиться ткать парчу.

Из Персии привезли мастера, и за один год Вачаган превзошел своего учителя. Своими руками он соткал из тончайших золотых ниток подвенечное платье и послал его Анаит. Девушка долго любовалась чудесным узором и дала свое согласие выйти замуж за Вачагана.

Семь дней и семь ночей шел свадебный пир. Царю так понравилась Анаит, что он с радости на три года освободил всех крестьян от налогов, и в стране сложили такую песню:

Встало солнце золотое в день свадьбы Анаит,
Дождь из золота полился в день венчанья Анаит,
Все поля озолотились, все налоги позабылись,
Все пополнились амбары благодатными хлебами.
Честь и слава нашей мудрой, златокудрой Анаит!


Вскоре после свадьбы царь послал по делам верного слугу Вагинака в дальний край своего царства, и тот бесследно исчез.

Годы шли, царь с царицей умерли, и на трон взошел Вачаган.

Однажды Анаит сказала мужу:

- Вачаган! Я замечаю, что ты не знаешь, что делается в твоем царстве. Люди, которых ты созываешь на совет, не говорят тебе всей правды. Чтобы успокоить тебя, они говорят, что все хорошо. А так ли это на самом деле? Сбрось на время царские одеж

- Ты права, Анаит. Но кто же без меня будет управлять государством?

- Я! И сделаю это так, что никто не будет знать о твоем отсутствии.

- Хорошо, Анаит. Завтра я покину дворец, и если через двадцать дней я не вернусь, значит, со мною случилась беда.

В простой крестьянской одежде Вачаган отправился в дальний путь.

Много он видел, много слышал, но самое необычайное случилось с ним на обратном пути в городе Пероже.

Однажды он сидел на городской площади и увидел толпу народа, следующую за седовласым старцем. Старец медленно ступал, перед ним очищали дорогу и подставляли под ноги по кирпичу.

[Мукик]

- Кто этот старец? - спросил Вачаган.

- Это великий жрец, он до того свят, что не ступает ногою на землю из боязни раздавить какое-нибудь насекомое.

В конце площади старец опустился на разостланный ковер и начал проповедь. Вачаган протиснулся вперед, чтобы разглядеть и послушать старца. Старец заметил Вачагана и подозвал его к себе.

- Кто ты и откуда?

- Я из далекой, чужой земли. Пришел искать в ваш город работы.

- Пойдем со мной. Я дам тебе работу и щедро заплачу за нее.

Вачаган последовал за старцем. На краю города старец отпустил провожавшую его толпу. Остались лишь жрецы и носильщики, нагруженные тяжелою кладью. Все они были чужестранцы. Вскоре показался какой-то храм, окруженный со всех сторон высокой стеною.

Великий жрец остановился около железных ворот, отпер их огромным ключом и, впустив всех, снова запер замок.

Вачаган увидел перед собой храм, увенчанный голубым куполом, окруженный маленькими кельями. У этих келий носильщики сложили свою кладь, и великий жрец повел их в храм. В глубине храма, близ алтаря, великий жрец нажал незаметную пружину, и стена раздвинулась надвое. За ней виднелась новая железная дверь. Великий жрец открыл эту дверь и сказал:

- Войдите, люди. Здесь вас накормят и дадут работу.

Никто не успел сказать и полслова, как железная дверь захлопнулась, и все погрузились во тьму. Ошеломленный, Вачаган бросился к дверям и изо всех сил застучал:

- Откройте! Откройте!

Но ему отвечало только собственное эхо.

Ошеломленный, Вачаган молча поплелся вперед, туда, где виднелась слабая полоска света. Остальные последовали за ним.

[Мукик]

Падая и спотыкаясь, они добрались до скудно освещенной пещеры, откуда неслись жалобные крики.

Навстречу им метнулась какая-то тень. Вачаган выпрямился во весь рост и громко крикнул:

- Кто ты, человек или дьявол? Подойди и скажи, где мы?

Тень приблизилась и, дрожа, как лист в бурную ночь, остановилась перед ним. Это был человек с лицом мертвеца. Его глубоко впавшие глаза сверкали голодным блеском, щеки ввалились, синие губы обнажали беззубый рот. Это был живой скелет, обтянутый кожей.

Заикаясь и плача, этот живой труп сказал:

- Следуйте за мной, и все поймете.

Они пошли по узкому коридору и вышли в другую пещеру, где такие же голые, еле копошащиеся скелеты лежали на холодной земле, прижимаясь друг к другу, и тщетно пытались согреться.

Проводник повел Вачагана дальше, через такую же пещеру, где в чинном порядке стояли огромные котлы и такие же люди-тени копошились вокруг них, мешая длинными палками какое-то варево.

Вачаган заглянул в котел и в страхе отпрянул назад. В котле варилось человеческое мясо. Вачаган ничего не сказал своим товарищам по несчастью и последовал за проводником.

Тот привел их в огромную, тускло освещенную пещеру, где сотни мертвенно-бледных, измученных людей вышивали, вязали, шили. Тем же путем проводник привел их в первую пещеру и устало опустился на камень.

- Тот же старец так же заманил в эти пещеры и нас. Я потерял счет времени, ибо тут нет ни дня, ни ночи и только бесконечной чередой тянутся кошмарные сумерки. Знаю только, что все, кто попал вместе со мной, - погибли. Если человек, попавший сюда, знает ремесло, его заставляют работать, если нет - уводят на бойню, и оттуда он попадает в те ужасные котлы, которые вы только что видели. Старый дьявол не один, все жрецы - его помощники.

Вачаган, не отрывая глаз, смотрел на говорящего и... узнал в нем своего исчезнувшего слугу Вагинака.

Вагинак не узнал своего господина, и Вачаган, боясь, чтобы радость встречи не порвала, как меч, тонкую нить жизни Вагинака, не назвал себя.

- Силы совсем оставляют меня, и тогда меня отправят на бойню, - грустно сказал Вагинак. - И всех вас ждет та же судьба.

[Мукик]

- Нет! - гневно воскликнул Вачаган. - Оставайся с нами, я верю, что мы выберемся живыми из этого ада!

Вачаган расспросил своих спутников об их ремесле. Один оказался портным, другой - ткачом, третий - вышивальщиком, остальные не знали никакого ремесла.

- Будете моими помощниками, - заявил им Вачаган.

Вскоре с шумом распахнулись железные двери, и в пещеру вошел жрец, окруженный со всех сторон стражей.

- Это новоприбывшие? - спросил он.

- Да, мы слуги твоей милости.

- Кто из вас знает какое-нибудь ремесло?

- Мы - искусные мастера. Мы умеем ткать ценную парчу. Она стоит в сто раз больше, чем чистое золото.

- Неужели на свете есть ткань, которая стоит в сто раз больше, чем золото? - удивился жрец.

- Я не лгу, - гордо ответил Вачаган.

- Хорошо, - поверил жрец. - Скажи, какие вам нужны инструменты, какой материал, и идите в общую мастерскую работать.

- Нет, о господин! Чужие глаза не должны видеть нашу работу. Позволь нам остаться здесь и прикажи посылать нам в пищу хлеб и плоды. Мы не едим мясную пищу и, вкусив, сразу умрем, и вы лишитесь огромной выгоды.

- Хорошо, но горе, если вы обманете меня. Я пошлю вас на бойню и прежде чем убить, предам всех страшным пыткам.

В тот же день жрец прислал необходимые инструменты и материал. Вачаган принялся за работу, обучая ей своих товарищей по несчастью.

Каждый день слуги жреца приносили пленникам хлеб и плоды. Каждый старался хоть немного уделить несчастным, томившимся в соседней пещере.

Вагинак постепенно стал приобретать человеческий вид.

Когда основа парчи была готова, Вачаган сказал жрецу:

- Мы не можем дальше работать в полутьме. Прикажи принести нам огня. Жрец исполнил просьбу Вачагана и принес смоляной факел и несколько светильников.

Увидев Вачагана, освещенного с ног до головы, Вагинак дико вскрикнул. И без сознания рухнул на землю.

- Что с ним? - удивился жрец.

- Блеск факела ослепил его, господин. Он придет в себя и спокойно будет работать, - с поклоном сказал Вачаган, и жрец ушел.

Вскоре парча была готова. Она сверкала и переливалась всеми цветами радуги. По краям тонкого узора Вачаган выткал крохотными буквами историю своей неволи.

Увидев чудесную парчу, жрец пришел в восторг.

- Ты действительно мастер, - милостиво бросил он Вачагану.

- Я тебе говорил, что эта парча будет стоить в сто раз дороже золота. Знай же, что она стоит еще дороже! На ней вытканы волшебные талисманы. Жаль, что они не доступны каждому. Прочесть и открыть их тайну может только мудрая царица Анаит

[Мукик]

Жадный жрец не отводил глаз от чудесной парчи. Он решил не показывать ее главному жрецу, с тем, чтобы самому воспользоваться щедрой прибылью.

Тем временем Анаит так мудро правила страной, что народ не знал об отсутствии Вачагана. Прошло условленных двадцать дней - Вачаган не вернулся. Царица встревожилась не на шутку. По ночам она видела страшные сны. Собака Вачагана Занги день и ночь выла, кидалась под ноги и, визжа, тащила куда-то Анаит за платье. Конь Вачагана не ел корма и ржал, как жеребенок, потерявший мать. Куры кукарекали, как петухи, а петухи, вместо зари, пели под вечер фазаньими голосами. Храбрая Анаит впала в отчаяние. Она разослала гонцов во все концы своего царства, но Вачаган исчез, как иголка в стоге сена.

Однажды утром ей доложили о приезде иноземного купца с товарами.

- Позовите его, - приказала царица. - Может быть, он встретил на своем пути моего дорогого мужа.

Слуги ввели жреца. Он отвесил царице низкий поклон и на серебряном подносе преподнес золотую парчу.

Анаит мельком взглянула на парчу и спросила:

- Не встретил ли ты на своем пути царя Вачагана?

- Нет, - ответил жрец.

- Сколько стоит твоя парча?

- Она стоит в триста раз больше, чем вес золота. Это цена работы мастеров и материала. А мое усердие оцени сама, о госпожа!

- Это неслыханная цена за парчу.

- Это не простая парча, царица, на ней вытканы волшебные талисманы, исцеляющие грусть и горе. Занги - собака.

- Вот как? - удивилась Анаит и снова развернула парчу.

«Любимая Анаит, я попал в страшный ад. В нем я встретил Вагинака. Доставивший парчу - один из демонов этого ада. Ищи нас к востоку от Перожа под обнесенным стеной храмом. Налево от алтаря стена раздвигается надвое. Торопись, нам грозит смерть. Вачаган».

Сердце Анаит затрепетало, как пойманная птица. Снова и снова она пробегала страшные слова. Собрав все свои силы, Анаит с улыбкой сказала:

- Да, ты прав! Узоры этой парчи обладают чудесным свойством. Еще вчера я не находила себе места от тоски и горя. А сейчас ты видишь - я улыбаюсь. Этой парче нет цены. Но мертвое творение не может быть выше своего творца, - не так ли?

- Ты говоришь мудро, царица.

- Приведи ко мне мастера, соткавшего эту парчу, - я хочу посмотреть на него.

- Мудрая царица! Я не видал этого мастера. Я купец и приобрел эту парчу в Индии у одного еврея. А тот купил парчу у араба. А у кого купил араб - я не знаю.

- Но ты говорил, что работа и материал стоят в триста раз дороже веса золота. Значит, ты сам отдал ее ткать.

- Мудрая царица, так сказал мне купец, у которого...

- Ты лжешь! - гневно вскричала царица. - Талисманы открыли мне твою мерзкую тайну. В темницу его!

Слуги схватили жреца и увели.

[Мукик]

Анаит приказала трубить тревогу. Тревожно перешептывающийся народ запрудил дворцовую площадь, спрашивая друг у друга, что случилось.

На балкон вышла вооруженная с ног до головы Анаит.

- Граждане! - сказала она. - Жизнь нашего царя Вачагана в опасности. Кто любит царя, кому дорога его жизнь - за мной. К полудню мы должны быть в Пероже.

Не прошло и часа, как все, кто мог носить оружие, были на конях. Анаит оседлала огненного коня, обскакала свое войско, скомандовала «вперед» и помчалась в Перож, вздымая за собой облако пыли. Войско Анаит осталось далеко позади, когда она остановила огненного коня посреди площади Перожа.

Жители, приняв Анаит за божество, преклонили перед нею колени.

- Где ваш начальник? - гордо спросила Анаит.

- Я твой слуга, - поднявшись с колен, сказал седобородый старик.

- Что творится в твоем храме?

- Там живет святой человек, которого чтит весь наш народ.

- Святой человек?! Веди меня к нему.

Начальник повел Анаит к храму, а за ним последовала толпа.

Увидав их приближение и приняв их за богомольцев, жрецы открыли первую железную дверь.

Навстречу толпе, с пением молитвы, с высоко поднятыми для благословения руками, вышел главный жрец.

Анаит на коне въехала в храм. Она подскакала к алтарю, нащупала в стене тайную пружину, стена разошлась надвое, и перед изумленной толпой предстали тяжелые железные двери.

- Открой эту дверь, - приказала главному жрецу Анаит.

Вместо ответа главный жрец с вооруженными слугами бросился на Анаит.

- Она осквернила храм! Смерть ей! - бесновался главный жрец, призывая горожан к мести.

Умный конь Анаит затоптал его могучими ногами, а тем временем на подмогу отважной женщине, сражавшейся с окружавшими ее жрецами, подоспело войско и истребило всех врагов до единого. Народ со страхом и недоумением следил за происходящим.

- Подойдите поближе и посмотрите, что скрыто в подземелье вашего храма! - сказала Анаит.

Когда двери пещеры сорвали с петель, страшное зрелище предстало народу. Из адского подземелья выползли люди - не люди, а тени. Многие из них были при смерти и не могли стоять на ногах. Другие, ослепнув от света, шатались и ползли, как муравьи. Последними вышли Вачаган и Вагинак с полузакрытыми глазами, чтобы дневной свет не ослепил их.

Воины ворвались в подземелье и вынесли оттуда тела умерших людей, орудия пыток, ремесленные инструменты и котлы с человеческим мясом. Пристыженные горожане помогли им разбить и очистить храм. Только покончив с этим, Анаит вошла в наскоро сооруженную палатку, где ждали ее Вачаган и Вагинак.

Царь с царицей уселись рядом и не могли наглядеться друг на друга. Вагинак, плача, приник к руке Анаит.

- Мудрая царица! Это ты спасла нас сегодня!

- Нет, Вагинак! Не сегодня спасла вас мудрая Анаит, а тогда, когда спросила: «А знает ли сын вашего царя какое-нибудь ремесло?» Помнишь, как тот смеялся тогда?

Пристыженный Вагинак молча опустил глаза. С тех пор прошло много лет, но слава о мудрой Анаит жива до сих пор.

[Мукик]

АРЕВ И КРАГ

Когда земля породила людей, в мире властвовали тьма и холод. Арев и Краг только-только учились ходить. Жили они с племенем в одной из пещер тогда ещё молодого Арарата.

Взрослые мужчины охотились и нередко становились жертвами хищников: те видели в темноте лучше человека. Добыть зверя мог лишь сильный, который сам и съедал почти всё добытое. Поэтому златокудрая Арев и кудрявый Краг нечасто лакомились сочным мясом. В мечтах о еде прошло детство.

Однажды в пещере поднялся невообразимый шум. Кто-то предложил охотиться сообща. Это не понравилось сильным охотникам. Но после долгих и жестоких споров избрали вождя, слово которого должно было стать законом.

Теперь первым ел вождь, чтобы не ослабеть. За вождём ели сильные охотники, чтобы всегда быть сильными. Последними ели женщины и дети. Вождь зорко следил, чтобы охотники приносили всю добычу в пещеру. Нарушивший этот закон изгонялся и вскоре становился пленником соседних племён или жертвой хищников.

Как ни тяжела была жизнь в темноте и холоде, племя росло. Когда Арев и Краг стали подымать камни, доступные силе взрослого, им позволили охотиться.

Дошли Арев и Краг до леса. Ветер, дувший навстречу, шепнул о близости тигра.

- От него не уйти. Лезем на дерево, - сказал Краг.

[Мукик]

С ловкостью обезьян взобрались они по веткам. Свежие следы человека привели зверя к дереву. Тигр задрал усатую морду и зарычал. Арев содрогнулась. Припала к плечу Крага. Юноша выжидал, крепко сжимая камень. Вдруг горящий взгляд хищника осветил его лицо. Краг прыгнул вниз. Удар камня убил тигра. Краг испустил победный клич. Гордо взглянул на Арев, но от изумления упал на тушу зверя – Арев светилась!

Краг испугался, но глаз от девушки отвести не мог.

- Что с тобой?

- Сама не знаю. Горящий взгляд тигра зажёг твоё лицо. Оно и сейчас охвачено жарким пламенем. Мужество сделало твоё лицо прекрасным: оно пронзило мою грудь. Это горит моё сердце. Сияет душа.

Арев говорила, а горячие слёзы – слёзы любви, радости и боли, первые слёзы на земле – струились из её глаз. Они превращались в яркие звёзды и возносились на чёрное небо. А одна из них упала на грудь Крага. Он почувствовал жгучую боль в груди. Но почему-то от неё было сладко ему. Он тоже всё смотрел и смотрел на Арев.

И тогда Арев сошла на землю.

- Пойдём. Нас ждёт вождь, - сказала она.

С трудом Краг взвалил тушу тигра на плечи. Но ещё больших усилий ему стоило отвести взгляд от Арев. Девушка шла впереди, освещая тропинку. От её сияния озарялся лес.

Они вошли в пещеру и озарили тёплым светом все её тёмные холодные углы. Краг долго уверял, что он и Арев – не злые духи лесов и гор. Люди с недоверием собрались вокруг Ареви и Крага. Они с опаской разглядывали светящуюся девушку и юношу с огненным лицом. Ужас леденил их неробкие сердца…

Темнота уступила свету. Холод – теплу. Люди начали оглядывать своё жилище, самих себя. Впервые увидели, что они разные. Поражала красота одних и безобразие других.

Заметил и вождь, что немало в пещере девушек-красавиц. Но тут его взгляд остановился на молодых и сильных охотниках. Задымилось старое сердце ревностью. Злобная судорога пробежала по лицу. Свет на вождя начал давить тяжелее темноты…

[Мукик]

Тот же груз лёг на плечи женщин, имевших мало зубов и много седин. Они испугались, что теперь никому не будут нужны. Кинулись к вождю:

- Выслушай нас, недостойных! Вели убить Арев и Крага. Пусть настанет мрак! Чем меньше люди видят, тем они счастливее!

- Убить их! Убить! – сотрясалась пещера.

Вождь поднял руку. Разом всё смолкло.

Власть сделала вождя одиноким и жестоким. Но на то он и был вождь, чтобы думать глубже, видеть дальше, быть твёрже. Он сказал:

- В темноте нам труднее отыскивать съедобные корни, ловить рыбу, охотиться. Но и вместе Арев и Крага оставлять нельзя! Напившийся воды остынет, наевшийся – уснёт…

Как сказал суровый вождь, так и поступило племя. Забросили на небо Арев. А Крага, заковав, переносили из пещеры в пещеру.

Каждое утро встаёт Арев и до самого вечера разыскивает Крага. Прошли тысячелетия. А она не теряет надежд встретить любимого. До сих пор горит её сердце, светится душа. Такая судьба и у Крага – даже в страдании своём согревать людей. И пока Арев и Краг любят друг друга – они бессмертны, как бессмертны и люди, подобные им.

[dushman]

1. ԻՐԵՔ ԴԱՐԴԱՏԵՐ

Ժամանակով իրեք ջահել տղա գնում են աշխատանքի։ Գնում են հասնում մի ճամփաբաժանի։ Նրանք իրար խոսք են տալիս՝ ով որ առաջինը ետ դառնա, սպասի մեկելներին. ոնց որ իրար հետ դուրս են եկել գեղիցը, էնպես էլ իրար հետ ետ գան։

Անց ա կենում մի քանի տարի։ Էդ տղերքը ետ են գալիս իրենց նշանակած տեղը։ Ամեն մեկը սկսում ա պատմել իր գլխի եկածը։ Նրանցից մեկը ասում ա,— ես յոթ տարի Վանա թագավորի մոտ ձիապան էի։ Աստծու ամեն առավոտ թագավորն ինձ հարուր ոսկի էր տալիս ու հրամայում, որ տանեմ աղքատներին բաժանեմ։ Ես էլ էդ հրամանը հալալությունով կատարում էի։ Յոթ տարին որ թամամեց, թագավորը շատ փող տվեց ինձ ու ճամփու դրեց։
Ընկերները հարցնում են.

— Բա, դու, որ յոթ տարի թագավորի մոտ ձիապան կացար, ու նա քու ձեռով ամեն առավոտ փող էր բաժանում աղքատներին, օրից մի օր չհարցրի՞ր, թե թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ էդ բանը անում ես։

— Չէ,— ասաց տղեն,— որ սիրտս միամիտ էր, էլ չհարցրի։ Հիմի ես էլ ձեզ նման մտածմունքի մեջ ընկա։ Դուք գնացեք տուն, ես ետ դառնամ Վանա թագավորի մոտ, նրա դարդն իմանամ։

Գալիս ա, հասնում Վանա թագավորի պալատը, թագավորը հարցնում ա.

— Ւնչի՞ ետ եկար, այ տղա։

— Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես յոթ տարի քու դռանը ձիապան էի, ու դու ամեն առավոտ իմ ձեռով փող էիր բաժանում աղքատներին։ Ոչ դու օրից մի օր ինձ հարցրիր, թե. «Այ տղա, փողերն ի՞նչ ես անում», ոչ էլ ես մի օր հարցրի, թե. «թագավոր, քու դարդն ի՞նչ ա, որ դու էդ բանը անում ես»։ Հիմի թագավորն ապրած կենա, ես ետ եկա, որ ոտներդ ընկնեմ, աղաչանք-պաղատանք անեմ, քու դարդն ինձ ասես։

Թագավորը մի խոր հոգոց հանեց ու ասավ.

— Է, ախպեր, իմ դարդը զուլում դարդ ա, քեզ ասելու չի։ Ամա թե կարաս,

գնա Բաղդադ, էնտեղ մի հարուստ կույր վաճառական կա, թե նրա դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կպատմես, ես էլ իմ դարդը քեղ կպատմեմ։

Էս տղեն գնաց։ Յոթ օր քաշեց, յոթ ամիս, թե յոթ տարի, հասավ Բաղդադ։ Հարց ու փորձ անելով գտավ վաճառականին։ Սա մի ալևոր, կույր մարդ էր, միրուքը մինչև ծնկները։ Առոք-փառոք նստել էր իր հարուստ վաճառատան առաջ։ Հարցրեց, ասին. «Քաղաքի կեսի տներն ու խանութները նրանն ա»։

Էս տղեն մոտեցավ, բարով տվեց, բարով առավ, հարցրեց.

— Վաճառական աղա, քու դարդն ի՞նչ ա, որ ես իմանամ, գնամ Վանա թագավորին պատմեմ, որ նա էլ իր դարդն ինձ պատմի։

Վաճառականը մի ծանր ախ քաշեց ու ասավ.

— Է, որդի, իմ դարդը շատ մեծ դարդ ա, քեզ ասելու չի. ամա թե կգնաս կհասնես Չինումաչին, էնտեղ մի քոլի վրա մի կենտ ծառ կա, էն ծառի առաջին էլ մի դարբնոց, թե էնտեղի դարբնի դարդը կիմանաս, կգաս ինձ կասես,

էլ իմ դարդը քեզ կասեմ։

Էս տղեն վեր կացավ, գլուխը փեշը գրեց ու ճամփա ընկավ. Չինումաչին որդի՞ ես, գալիս եմ։ Շատ գնաց, թե քիչ, շատն ու քիչը աստված գիտի, շատ աշխարհներ անց կացավ, շատ չար ու բարի տեսավ, վերջը հասավ Չինումաչին։ Գնաց կենտ ծառի մոտի դարբնոցը գտավ ու առավոտահան դուռը կտրեց։

Դարբինը եկավ, մի ծեր մարդ, ամա բոյով-բուսաթով, շենքով-շնորհքով, ոնց որ ղալամով քաշած մի սրբապատկեր։ Եկավ դարբնոցի դուռը բաց արեց,

քուրի կրակն էլ վառեց, փուքսը փչեց, թեժացրեց։ Երկաթը դրեց կրակը, որ կարմրեց, հանեց որ զնդանի վրա ծեծի, մին էլ ասես աչքին մի բան երևաց, մնաց շիվարած կանգնած, ձեռները թիլացան, սառավ անշարժ, անկենդան։

Կրակը հանգավ, երկաթը հովացավ, օրն էլ անց կացավ։ Մութը որ րնկավ, դարբինը նոր ուշքի եկավ, գործիքները հավաքեց, դարբնոցի դուռը փակեց ու

գնաց տուն։ Էս տղեն էլ նրա ետևից։ Տուն մտան։ Տղեն դարբնին բարով տվեց, բարով առավ, պատմեց իր գլխի էկածը, նրա ոտն ու ձեռն ընկավ, աղաչանք արավ, որ իր դարդը ասի։

Դարբինը սրտի խորքից մի «ախ» արա՛վ ու ասավ.

— Իմ դարդը անպատմելի, դարդ ա. ինձ էրում ա, խորովում ա, խաշում։ Ամա որ ուզում ես իմանալ, պատմեմ։

— Հերս ու մերս աղքատ էին, չկարացան ինձ ուսումի տալ։ Որ դառա տասներկու տարեկան, քսաներկու տարեկանի բոյ ու բուսաթ ունեի, ինձ տվին դարբնի աշակերտ, ես սիրով կպա իմ արհեստին, ուստես էլ ինձ աչքի լուսի պես էր սիրում։ Կարճ ժամանակում դառա մեծ ուստա։ Դարբնի գործը հո անում էի ու անում, դրա հետ մեկտեղ ինչ որ սիրտս ուզեր, ինչ որ աչքս տեսներ ձեռաց կշինեի, էլ երկաթի վարդ ու մանուշակ, էլ երկաթի սոխակ ու ծիծեռնուկ, էլ երկաթի շվի ու պկու։ Երկաթը ձեռիս խաղացնում էի, ոնց որ փափուկ թրջած կավ։ Առավոտվանից մինչև իրիկուն իմ դարբնոցի դռնիցը խալխը կտրվում չէր։ Ես էլ աշխատում էի ու աշխատում։ Աշխատանքս խաղ ու պար էր ինձ համար, եկամուտս էլ գալիս էր քչքչան աղբրի նման։

Մի օր էլ տեսնեմ, մեր դարբնոցի դռան կենտ ծառի վրա մի սիրուն ղուշ ա վեր եկել։ Հագար ռանգի նրա բմբուլները պեծպեծին, հուրհրատին են տալիս, մի արմանալի, մի զարմանալի սիրուն ղուշ։

Էդ ղուշը ինձ բռնեց ու թռցրեց, տարավ վեր բերեց ծովի միջի մի կղզու վրա, մի պալատի դռան։ Աչքդ էն բարին տեսնի, ինչ որ ես տեսա։ Երկնային րա՜խտ։ Մեկ էլ թևերի խշշոց լսեցի, պալատի դռանը վեր եկան մի երամ աղունակներ ու տեղնուտեղը դառան աղջկերք։

Նրանց մեջ մեկը ամենից սիրունն ու արմաղանն էր։ Էդ աղջիկը, էդ երկնային դրախտի տերն էր, կղզու հրամայողն ու իշխողը, մոտեցավ ինձ, փաթաթվեց ու պաչեց.

— Մարդու որդի,— ասաց,— շատ անգամ եմ քու դարբնոցի կենտ ծառի ճղքին վեր եկել ու աչքս քեզ գցած հալվել ու մաշվել։ Քու սիրով էրված, ես ղրկեցի իմ հազարառանգ ղուշը, քեզ բերեց ինձ համար։ Դու իմն ես, ես քոնն եմ հավիտյան, միայն թե դու էլ ինձ սիրես, մենակ ի՛նձ սիրես ու մնաս միշտ հավատարիմ։

Նրա խոսքերը սիրտս տակնուվրա արին, սիրեցի նրան գժվածի պես, ախր ես առաջին անգամն էի սիրում։ Հետի հուրի-մալաք աղջկերքը նրա աղախիններն էին ու ինչքան էլ սիրուն էին, նրա կողքին ոնց որ հող ու մոխիր:

Ու մենք իրար սիրեցինք անսահման, անհատնում սիրով։ Պսակվեցինք։ Կնկանս անունը Չնաշխարհիկ էր, դրուստ որ չնաշխարհիկ, նրա նմանը ոչ գետնի էրեսին կգտնվեր, ոչ երկնքում։ Ու էսպես սիրով ու բախտավոր ապրեցինք յոթ տարի, ունեցանք երեք տղա, էլանք բախտավոր ծնողներ։

Մի օր իմ կնիկը աղունակի կտցավ նամակ ստացավ, նրան հրավիրում էին մի ուրիշ կղզի, իրա ազգականի տղի հարսանիքին։ Գնալուց առաջ նա ինձ ասեց.

— Այ մարդ ջան, իմ երեխեքը քեզ ամանաթ, նրանցով ուրախացիր, ես էլ ձեր սիրով ու կարոտով կապրեմ։ Ւմ գնալ-գալը կքաշի քառասուն օր։ Մենակ թե, ոնց որ առաջին օրը խոսք ենք տվել իրար, հավատարիմ պետք ա մնաս ինձ։

Զարմացա կնկանս ասածի վրա. նրանից հետո ուրիշի՜ն սիրեմ։ Իմ սիրտը անարատ էր ոնց որ պարզ ախպրի ջուրը։ Ու ես իմ էրեխանց հետ ապրեցի ուրախ ու բախտավոր երեսուն ու հինգ օր։ Երեսունվեցերորդ օրը մի չար մտավ սիրտս, գլուխս պղտորվեց, աչքերս ուրիշ տեսակ տեսան կնկանս Աննման անունով աղախնին, աչքս չկարացի պոկել նրա սիրուն աչք-ունքից, կռիվս էի տալի ինքս ինձ հետ, ամա չարը ինձ հաղթեց, ու ես գնացի աղախ֊ նոլ մոտ։ է

— Իմ տեր,— ասաց Աննմանը,— մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, ես էլ քեզ եմ սիրում, ամա խանումը իմաստուն ա, նա կիմանա ու էլ չեմ գիտի թե ի նչ կանի։

Ես նրան չլեցի, չարն ինձ բորբոքում էր. ես մեղք գործեցի։ Հետո շատ փոշմանեցի, ամա ուշ էր։ Երեսուն ու ինն օր թամամեց, քառասուն օրը մտանք։ Աննմանը ասեց. — Խանումը ուր որ ա կգա, նրան հայտնի ա մեր արած մեղքը։ Եկավ Չնաշխարհիկը։
Հեռվից թևերի ղժժոցն իմացա, մին էլ էն տեսա, որ էն հազար ռանգանի ղուշը ինձ թռցրեց, բերեց վեր դրեց դարբնոցի դռանը ու ինքը թռավ, հեռացավ։

Էն օրվանից տարիներ են անց կացել։ Թե ինչեր եմ քաշել, էդ աստված գիտի։ Կնիկս ու երեխեքս որ միտս են գալիս, բանը ձեռքիցս ընկնում ա, ձեռներս թուլանում են, ես ուշքից գնում եմ գլխումս ղժժում ա հազարառանգ

ղշի ձենը, ասում եմ, բալքի Չնաշխարհիկը ղրկի նրան, որ ինձ ետ տանի. էսքան տարիների տանջանքս դեռ չի քավել իմ մեղքը։

Դարբինը վերջացրեց։ Տղեն վեր կացավ՝ ձեռը պաչեց։ Չինումաչինից ճամփա ընկավ Բաղդադ։ Ո՞ւր ես, Բաղդադ, գալիս եմ։ Եկավ Բաղդադ կույր վաճառականի մոտ, պատմեց նրան դարբնի դարդը։ Հիմի էլ կույր վաճառականը պետք ա պատմեր իրա դարդը ու նա սկսեց.

— Իմ ծնողները աղքատ էին։ Ինձ աշակերտ տվին մի վաճառականի։ Իմ աշխատասիրությունով ու աչքաբացությունով կարճ ժամանակում ես նրա աչքի լիսը դառա։ Շատ աշխարհներ ման եկա, ամեն տեղից մեծ օգուտով ետ դառա, շատ գանձ, մեծ հարստություն դիզեցի, անունով մարդ դառա։

Մի օր ինձ մոտ եկավ մի տերտեր, մի շատ պատվական մարդ։ Նրան մեր քաղաքում սրբի տեղ էին պաշտում ու նրա խոսքը հարգում, կատարում։

— Վաճառական ախպեր, — ասեց տերտերը, — ես մի տեղից բան ունեմ բերելու։ Ինձ քառասուն ջորի տուր վարձով։ Մեկին երկուս կտամ, շուտ արա։

Թե մի ջորու վարձը օրը արժեր մի մանեթ, ես տասը ուզեցի։ Ես միշտ նոքարներիս էի ղրկում, ամա էս անգամ մտքովս մի բան անց կացավ, ու ես էլ հետները գնացի։
Տերտերը նստեց իմ սպիտակ ջորուն, մենք էլ նրա ետևից գնացինք։ Գնում էինք սուս ու փուս։ Էլ մեր մեջ ոչ մի խոսք ու զրից չելավ։ Շատ գնացինք, թե քիչ, մտանք մի մերի։ Ճամփեն գնալով նեղանում էր, քիչ հետո համարյա կտրվեց։ Շատ դժվար կածաններով գնացինք, վերջը դեմ ընկանք մի բարձր քարափի, էլ անց-կենալու ճար չկար։

Տերտերը վեր եկավ ջորուց, ծոցից ինչ-որ գրեր հանեց, աղոթք արավ, խաչակնքեց, մին էլ հանկարծ քարափը ճեղքվեց, ետ քաշվեց։ Տերտերը նշան արավ։ Առաջ գնացինք։ Ի՜նչ տեսանք, աչքդ էն բարին տեսնի։ Հավատալու բան չէր, ամա դե մենք մեր աչքովը տեսանք էլի. մի տեղ ոսկի էր կիտած, մի տեղ լալ ու մարջան, անգին քարերին էլ հո չափ չկար։ Տերտերը հրամայեց թե ջվալները լցրեք, բեռներ կապեցեք։ Ամեն մարդ իր սրտի ուզածի չափ բեռնեց։ Ես իմ բեռը անգին քարով լցրի։

Տերտերը մի պուճուր ղութի վեր կալավ, բալանիքը վրեն, պաչեց, երեսը խաչակնքեց ու ղութին ծոցը դրեց։ Էդ ղութին իմ ուշքը տարավ։ Չիմացա էդ ինչ բան էր, ակն ու մարգարի՞տ էր, անգին քարի՞ց էր, թե ի՞նչ էր, լուսի պես փայլփլում, հուրհրատին էր տալիս։

Մենք մեր եկած ճամփովը ետ եկանք։

Ճամփին մտքումս ասում էի. էսքան գանձը տերտերի ինչի՞ն ա պետք։ Նրանն էն ա աստծու հետ խոսա, աղոթք անի, աշխարքի համար խաղաղություն խնդրի։ Հետո հաշվում էի՝ ինչքան էլ շատ վարձ առնեմ, իմ ստանալիքը մի բեռից պակաս կլինի։ Չար սատանա մտավ մեջս, ասի, արի տերտերից քրեհի հաշվին մի հինգ բեռն էլ ա վերցնեմ։

Տերտերը իմաստուն էր, ինչ էր, ետ դառավ ասաց.

— Վաճառական ախպեր, ինչ որ մտքովդ անց կացավ, համաձայն եմ հինգ բեռը քեզ վարձ կտամ, ամա ուրիշ չար բան մտքովդ չանցկացնես։

Քիչ էլ որ առաջ գնացինք, չար սատանան էլի ինձ բզբզեց թե հինգ բեռը քիչ ա, գոնե տասը բեռ վերցրու։

Տերտերը հասկացավ միտքս, ետ դառավ ասաց.
— Լա՛վ, ախպեր, տասը բեռը քեզ, ամա էլ բան չմտածես։

Ես ուրախացա, ամա չարը ցեցի նման ջանս ուտում էր, մտածում էի՝ երեսուն բեռը տերտերը ի՞նչ ա անելու, գոնե կեսը՝ ինձ, կեսը՝ նրան, տերտերն էլի հասկացավ, ասավ.

— Վաճառական, թող քու ասածը լինի, հենց իմանանք ախպեր ենք, հալալ ախպոր պես կես անենք: Ագահությունը որ քեզ հաղթում ա, ես չեմ հակառակի։ Ամա էլ դրանից դենը անց չկենաս:

Տերտերի բարեսրտությունը ինձ ավելի երես տվեց, չարը սիրտս առել էր, ասում էր. «Տերտերները աղքատ պետք ա ապրեն, նրանք պետք ա իրանց օրը ապաշխարանքով անցկացնեն, ծոմ ու պասով, ճգնավորի կյանքով ապրեն, որ աստծուն սիրելի՝ մարդկանց դուրեկան լինեն։ Էս տերտերը քսան բեռը ի՞նչ պիտի անի։ Արի քառասուն բեռն էլ զոռով թե խաթրով, քշեմ իմ դուռը։

Տերտերը սուս ու փուս ետ դառավ, ունքերը կիտած ասավ.

— Վաճառական, ագահությունը քեզ աստծու ճամփից հանում ա։ Թե ես իմ բաժինը ի՞նչ կանեմ, էդ իմ բանն ա։ Կարելի ա աղքատներին եմ բաժանում, կարելի ա վանք եմ շինում, կարելի ա ուսումնարան եմ բաց անում, կարելի ա եսիրությունից մարդ եմ ազատում։ Քեզ ի՞նչ, չէ՞որ ես իմ կամքով քեզ ինձ հետ հալալ ախպերացրի։ Սրանից ավելի ագահությունը քեզ վնաս կտա։ Բայց դե որ մտքովդ էդ չարն էլ անցավ, ախպեր, քառասուն բեռն էլ թող քեզ լինի։ Գնա, բալքի աչքդ կշտանա։

Ասավ ու առաջ ընկավ։ Ես մի քիչ կարմրեցի, երեսս տաք ու հով ելավ, զարմացա տերտերի վրա` ասում են տերտերները ագահ են, ամա էս տնաշենը իսկի ագահություն չունի։ Մեկ էլ մտածեցի, ո՞վ գիտի, կարելի ա՝ էն ղութին, որ ծոցը դրեց էս քառասուն բեռնիցն էլ թանկ արժի։ Էրնեկ նրան, ով էդ ղութուն կտիրանա։ Արի երեսս պնդացնեմ ու էն ղութին էլ ուզեմ։ Թե իրա կամքով կտա, լավ, թե չէ՝ վրա կթափենք զոռով կխլենք։

Ասի՝ չասի, մին էլ տենամ տերտերը ջորուց վեր եկավ ու ինձ խիստ ասավ.

— Է՛յ վաճառական, ագահությունը քեզ կուրացրել ա։ Արի ինձ լսի, գոնե էդ մի չար մտքից ձեռ քաշիր։

Բայց սիրտս քար էր դառել, ասի՝ տուր մի տեսնեմ էդ ղութին։ Նա սուս ու փուս ղութին ծոցիցը հանեց, բալանիքը պտտեց ու ղութին բացվեց... էնպես մի լույս, մի տաքություն դուրս եկավ էնտեղից, որ աչքերս էրեց, աչքերիս մեջ պեծեր թափվեցին, աշխարքը գլխիս պտույտ եկավ ու ես ուշաթափ ընկա գետին։

Շատ անցավ, թե քիչ, ես ուշքի եկա, կողքիս մարդկանց ձեներ էի լսում, ամա բան չէի տեսնում՝ կուրացել էի։ Հարցրի՝ էդ ի՞նչ մարդիք եք։ — Ասին ճամփորդ ենք, տեսանք ուշաթափ ընկած ես, ո&

barev dzez.. es inha?
u srnaq incher en? vorteghic en?